Navegación por
Categoría: Ciencia

A lúa da colleita (II)

A lúa da colleita (II)

Se pensamos nunha planta, por exemplo unha árbore de 1 tonelada que teña o 95% de auga, é dicir 950 kg, os efectos da Forza da Gravidade serían tan escasos que poderían descartarse fronte a acción doutras forzas máis poderosas a nivel microscópico. Así e todo, en matemáticas dicir que algo se aproxima a cero non equivale a dicir que é cero. Considerado desde un punto de vista físico e tendo en conta a influencia doutras forzas con moitísima maior intensidade no entorno, pode comprobarse como a gravidade da Lúa no entorno posúe unha relevancia certamente escasa.

Outro dos factores esgrimido a favor da influencia lunar é o efecto da luz que emite (ou máis concretamente a luminosidade) e que afectaría ao funcionamento bioquímico do vexetal. Calquera planta precisa unha lonxitude de onda de luz de entre 400 e 700 nm para realizar a fotosíntese e esta só pode proveela o sol ou unha fonte luminosa artificial coa capacidade suficiente. Nin na fase de Chea, a Lúa é capaz de emitir tal cantidade de luz. O seu albedo (a cantidade de luz que reflicte un corpo celeste) supera escasamente o 0.07, é dicir, tan só reflicte un 7% da radiación luminosa que recebe do sol. Un valor insuficiente se falamos dos procesos bioquímicos para o mantemento das plantas.

Pero, daquela, por que a xente sigue a ollar para a Lúa cando vai facer podas, sementeiras, trasegas do viño…? Por que en Colúns escoitamos que as ameixeiras se podan na crecente, mentres que en Cea se podan na bazante? Velaquí expoño algúns argumentos que, intúo, que dan algo de luz ao asunto.

1.- Cada vexetal precisa da suma dun conxunto de horas de calor para alcanzar as diferentes fases do seu ciclo vital. Cada especie, cada variedade, posúe un rango propio que fai que os estadios de desenvolvemento sucedan. Así, para que o trigo madureza ten que acadar en torno aos 2000ºC, que se obterán sumando os valores de temperatura ao longo dos días que dure o ciclo. Agora ben, os valores non son infinitos, senón que se obteñen a partir de certos límites máximos e mínimos que tamén dependen do cultivo. Os límites establecen os puntos nos que un vexetal non se desenvolverá por frío ou por exceso de calor. A suma dos graos pode acontecer máis rápido, se a temperatura promedio se sitúa moi alta no rango térmico útil da planta, ou máis lentamente se é máis baixa. Isto explica por que nalgunhas zonas os cultivos acadan maduración antes ca noutras.

2.- Os nosos maiores non sabían moito de fisioloxía vexetal teórica porén si que eran bos observadores do ceo e moi dependentes dos fenómenos agrarios e climáticos. A regularidade e a tradición outorgábanlles un certo coñecemento dos factores que interviñan nos cultivos e eran capaces de intuír que realizar labores agrarias antes (ou despois) de certas datas diminuía a posibilidade de obter os rendementos agardados, converténdose, así, nun problema alimentario. Temos que pensar que, nunha época na que non había adubos de síntese, nin invernadoiros, nin sistemas de rega localizada, conviña xogar pouco coas colleitas e minimizar as probabilidades de fracaso.

3.- A lúa ten un ciclo bastante preciso. A translación arredor da Terra tarda 28 días o que nos outorga un calendario bastante regular se pensamos en ciclos de colleitas e demais. A ausencia de termómetros, higrómetros e outros instrumentos de medida no pasado, condicionou bastante a dependencia da regularidade do ciclo lunar para a instalación e mantemento dos cultivos. Tendo en conta o explicado anteriormente debemos pensar en que se certo cultivos se realizaba antes de tal fase dun ciclo lunar concreto, era probable que non se acadasen os mínimos térmicos para o agromo ou calquera outra fase do cultivo. Podía acontecer tamén que, realizada a operación agraria despois de certa fase dunha lúa concreta, as temperaturas acadadas fosen demasiado elevadas e reducir os rendementos ou mesmo derramar o cultivo.

4.- E por último, e non menos importante, habería que apelar aos factores xeográficos que interveñen no rango térmico. Así, é relativamente doado atoparse con que parroquias que están relativamente perto, empregan fases lunares diferentes para podas, sementeiras ou colleitas. Se un lugar calquera está resgardado do norte, ten abondosa iluminación do sur ou non aparecen obstáculos que produzan sombras, o máis normal é que os rangos de temperatura se alcancen antes, mentres que un lugar onde unha montaña retrasa a entrada dos raios solares ou que está aberto ao Norte adoita a ter un unha temperatura promedio máis baixa. E polo tanto o desenvolvemento das fases do cultivo será máis tardío, alongando, probablemente, as labores que lle son propias (sementeira, poda, colleita). Isto explica por que dúas persoas maiores de diferentes zonas de Galicia non se dan posto de acordo no momento do calendario para podar pexegueiros ou para sementar as cebolas.

Así pois, vistos os argumentos anteriores e logo de ter feito probas con diferentes cultivos durante anos, non cabe máis que pór en dúbida os argumentos a prol do emprego da Lúa como ferramenta favorable no manexo da agricultura. E dubidámolo por dous motivos básicos:

1.- O coñecemento tecnolóxico vexetal, o desenvolvemento de ferramentas e técnicas así como o emprego de sistemas que permiten actuar sobre o ambiente no que se sitúan os cultivos, permitiu minimizar os efectos do entorno e obter rendementos máis elevados por unidade de superficie, reducindo as dependencias da intemperie.

2.- O coñecemento que lle outorgou utilidade á Lúa como calendario é un ben de carácter etnográfico e patrimonial cun indubidable valor histórico e comunitario. Porén, as actuais técnicas que pretenden o emprego da lúa botando man duns presuntos beneficios segundo a fase na que se atopa, fican, curiosamente, condicionadas por unha estandarización que elimina o carácter cultural, histórico e patrimonial que puidera posuír este coñecemento. A pretensión de homologar as técnicas que hoxe en día que pretenden o uso das fases da lúa, en realidade están conferíndolle á agricultura unha metodoloxía común entre puntos xeográficamente moi distantes, anulando o carácter local e empregando, unha vez máis, aquilo que se presume de combater: A estandarización e o borrado da diversidade. Este feito revela, en realidade, o lonxe que nos atopamos das técnicas “tradicionais” ou de sabedoría popular que algunhas persoas pretenden exhibir para dotarse dunha presunta superioridade moral fronte á agricultura “moderna”.

Como conclusión sirva dicir que, o coñecemento e a ciencia son instrumentos, ferramentas coas que a humanidade actúa para “apoiarse no lombo dos xigantes” que camiñaron detrás e que cada día van sumando un elo máis na cadea. Non se trata de desprezar a existencia destes coñecementos, senón máis ben, contextualizalos, darlles a relevancia que teñen e melloralos, na medida do posible tal e como se veu facendo ao longo da historia da humanidade. Só deste xeito seremos capaces de continuar o camiño.

A lúa da colleita (I)

A lúa da colleita (I)

Damos comezo a unha serie na que explicaremos os mitos en torno á lúa e á súa influencia nas actividades e na bioloxía humana

Entre todas as conversas que manteño arredor da agricultura, o tema que, sen dúbida, xurde con máis asiduidade e un dos que probablemente xera máis controversia é o da posible influencia da Lúa nos cultivos e colleitas. Como non adoito refugar da silveira e meto os pés nos lameiros de boa gana, velaquí que vou tentar unha explicación desde un punto de vista racionalista e científico.

Desde hai anos a Ciencia leva tentando atopar unha relación entre Lúa (segundo a súa posición, fase ou luminosidade) e o desenvolvemento vexetal. Porén ningún dos experimentos realizados conseguiu demostrar con fiabilidade tal influencia. Entre a multitude de factores que interveñen no desenvolvemento vexetal, non se ten constancia de evidencias salientables do influxo do satélite en ningún dos estadios. Alén de afirmacións individuais (cuxo valor sabemos que é limitado) e valoracións de carácter etnográfico, cultural ou histórico, as probas realizadas non demostraron correlación algunha polo momento. Polo tanto imos cinguirnos a explicar algunhas opinións a respecto deste tema que xorden nos debates e coas que intentaremos tamén desmitificar esa presunta influencia que ninguén conseguiu demostrar aínda.

Para que algún corpo teña efecto noutro debe posuír algunha propiedade medible, inequívoca, que permita diferenciarse de outras. Outras interaccións sen demostración ou con efectos dubidosos, non nos serven nesta pescuda. Polo tanto e para comezar por algures é necesario que apelemos a conceptos para os que dispomos de capacidade de mensura e de observación. O primeiro será, xa que logo, o posible efecto da Gravidade.

A Lei da gravitación universal de Newton establece que a forza de atracción entre dous corpos é directamente proporcional ao produto das masas que interveñen, pero tamén é inversa ao cadrado da distancia que as separa. Isto quere dicir que, se a forza tivese un valor X, ao separarnos 1000 metros o valor desa forza dividiríase entre 1.000.000 e así sucesivamente. A Terra e a Lúa distan aproximadamente 400.000.000 metros, o cadrado da distancia limitaría, polo tanto, a forza de atracción entre pequenas masas a valores minúsculos.

Obxectivamente a Lúa ten unha masa enorme e como tal exerce sobre a Terra atracción gravitatoria, da mesma maneira que esta a exerce sobre a Lúa. O efecto desta forza é claramente perceptible no mar. E, aínda que as mareas non só se deben ao satélite terrestre, son consecuencia do mesmo en grande parte. Así que, tendo en conta a enorme masa do mar e que se trata dun líquido (e polo tanto deformable), os efectos da gravidade lunar son visibles. Porén, se pensamos nunha planta, caberían varias consideracións:

a) Unha planta non contén un volume de auga “libre”, é dicir, non se trata de auga acumulada xunta, senón que está incorporada nos tecidos, mesturada o que evita que interactúe como un só corpo.

b) Os efectos gravitatorios non podemos consideralos exercidos pola Lúa unicamente, pois a Terra e mesmo o sol tamén teñen relevancia nos movementos de marea.

c) A nivel microscópico actúan outras forzas con valores moi relevantes a corta distancia, aínda que a simple vista non se detecten, como as que sosteñen unidas as cadeas orgánicas, as forzas de Van der Waals ou a electromagnética.

O efecto Scully

O efecto Scully

En 1993 eu tiña 12 anos, interesábame a ciencia e quería ser médica. Todos os científicos que eu coñecía eran personaxes extravagantes ou malvados, todos os médicos que coñecía (a estes coñecíaos de verdade) eran señores adustos con bata branca e traxe que fumaban Ducados. Todos homes. Se nunha serie ou película aparecía unha muller ou unha nena interesada pola ciencia, sempre era a rara da súa clase, levaba lentes enormes e aparato dental (eu tamén levaba lentes e aparato, pero esa é outra historia). Entón apareceu ela. Intelixente. Elegante. Perigosa. Perfecta.

Os que xa se criaron coa chamada “nova idade de ouro das series” non saben a sorte que teñen coa sobreabundancia de ofertas e de personaxes profundos e ben tramados, nos primeiros 90 as series eran sota, cabalo e rei, polo menos as que chegaban ao grande público. O máis parecido a unha científica que eu vira na ficción era Bonnie, a enxeñeira do Coche Fantástico, que non se sabía moi ben o que facía alén de levar a bata coas lapelas levantadas (iso fascinábame).

Expediente X, e a axente Dana Scully, cambiárono todo. Porque era unha personaxe feminina ben caracterizada e complexa, con motivacións propias que ademais van cambiando ao longo da serie, e que se amosaba de xeito positivo. Era intelixente e un pouco empollona, si, pero tamén era seria, competente e atractiva, sen estar excesivamente sexualizada. Visto en perspectiva, era moi doado decidir que a trama da serie pivotase sobre o antagonismo-amizade entre dous polis ao uso, como tantos produtos exitosos da época,e porén decidiron que a antagonista, e posteriormente amiga, fora unha muller, e ademais unha muller que non aparece definida polo feito de selo, non é “a rapaza” no sentido do interese erótico do protagonista unicamente. Scully é predominantemente unha científica, unha escéptica e a mente racional do equipo, que circunstancialmente, é muller. Fálase incluso do efecto Scully, como esta personaxe marcou a toda unha xeración de nenas que hoxe nos dedicamos a eidos relacionados coa ciencia, porque nos deu un modelo nun mundo carente de modelos, ou no que estes eran pexorativos.

Se me preguntasen se hoxe eu sería médica sen Scully, a resposta é que probablemente si. No meu caso, eu tiña todo ao meu favor, pero estou segura de que moitas nenas non o tiñan tan doado. Para min era relativamente indiferente seguir sendo a empollona, pero pode ser que moitas das miñas compañeiras se visen disuadidas por todos os estereotipos negativos (raras, feas, extravagantes…) en torno ás mulleres científicas, ou pola percepción de que era un mundo eminentemente masculino, no que non tiñan cabida.

Hoxe é o día da Muller e a Nena na ciencia, e continuamos necesitando referentes. Non só personaxes de ficción, senón tamén mulleres reais, con vidas reais, que lles amosen ás nenas e mozas de hoxe que o coñecemento científico non é necesariamente masculino, e que precisamos os cerebros de todas para cambiar o mundo.

Imaxe agasallo de @moleculas-en-galego

O Ano sen Verán

O Ano sen Verán

Josef Mohr, párroco da Igrexa de San Nicolás, tiña un problema: aquel ano facía tanto frío en Oberndorf que o órgano estaba conxelado e ninguén era quen de chegar á montaña de Salzburgo para reparalo. Así que cando chegou o Nadal, el e o seu amigo Franz Gruber compuxeron unha panxoliña só para coro: Noite de Paz.

Mohr e Gruber salvaron o Nadal en Oberndorf, pero non sabían que o frío extremo dese ano non o sufriran só en Austria, senón que era un fenómeno global. Noite de Paz compúxose en 1816, o coñecido como Ano sen Verán, ou O Verán que Non Foi. Unha tormenta perfecta de circunstancias astronómicas e meteorolóxicas sumiu unha Europa que trataba de recuperarse das guerras napoleónicas nun inverno que debeu de parecer perpetuo.

Por unha banda, o continente estaba sendo afectado, dende mediados do século XIV, pola coñecida como Pequena Idade do Xeo, unha mini-glaciación que reduciu as temperaturas durante séculos, provocando anos sucesivos de malas colleitas e fames. A idea dunha Antigüidade luminosa con romanos en ventiladas e vaporosas togas e unha Idade Media escura e fría non tiña que ver só coa superstición e o escurantismo, senón tamén coa climatoloxía. Semella que este descenso das temperaturas estivo provocado por un descenso na actividade das manchas solares, que fixo que chegara menor radiación á Terra, e seguramente agravouse pola relativamente maior actividade volcánica, que cargou de cinzas a atmosfera, bloqueando parcialmente a luz e a calor. Ademais, os equilibrios entre a masa oceánica e a continental sofren variacións periódicas, que nesa época contribuíron a arrefriar aínda máis o continente.

A Pequena Idade do Xeo non foi homoxénea, e dentro desa extensa franxa temporal houbo momentos relativamente máis suaves ou máis fríos. Os puntos máis fríos, os mínimos, acadáronse arredor de 1450-1540 (mínimo de Spörer), en 1666-1700 (mínimo de Maunder, o mínimo histórico da Pequena Idade de Xeo) e 1790-1820 (mínimo de Dalton). Polo tanto, o Ano sen Verán coincidiu cun mínimo de temperaturas dentro da xa fría Pequena Idade do Xeo.

Por se unha idade fría non fose suficiente, en 1815 fixo erupción o volcán Tambora, en Indonesia. As cinzas expulsadas á atmosfera bloqueou aínda máis a luz solar, que rexistraba simultaneamente un mínimo de intensidade, e a temperatura baixou tanto que se rexistraron ríos conxelados en Pensilvania, as colleitas malográronse, en Francia declarouse un estado de emerxencias nacional e en Gran Bretaña e Suíza houbo disturbios e saqueáronse almacéns de gran. Varias obras literarias e pictóricas dan conta da estraña e perturbadora meteoroloxía da época, como os óleos de William Turner (na imaxe) ou este poema de Lord Byron:

Darkness
I had a dream, which was not all a dream.
The bright sun was extinguish’d, and the stars
Did wander darkling in the eternal space,
Rayless, and pathless, and the icy earth
Swung blind and blackening in the moonless air;
Morn came and went—and came, and brought no day,
And men forgot their passions in the dread
(…)

Porén, a obra máis famosa que deu o Ano sen Verán foi sen dúbida Frankenstein, de Mary Shelley. Durante aquel xélido verán, Lord Byron, Percy Shelley, Mary Godwin Wollstonecraft e o médico John Polidori atopáronse nun fermoso pazo en Suíza, con cestas de pícnic e calzado de trekking, pero sen poder saír da casa por mor do non-tan-estival tempo que padeceron. A lenda di que inventaron un concurso para pasar o tempo, que consistía en escribir un relato o máis terrorífico posible. Aínda que Polidori escribiu O Vampiro, a novísima Mary gañou por goleada con Frankenstein, ou o Moderno Prometeo.

A pesar de que a Pequena Idade de Xeo foi catastrófica e deixou fame, morte e posiblemente inspirou a Longa Noite de Canción de Xeo e Lume, non rematou cos Camiñantes Brancos baixando do Norte e arrasando Westeros, digo Europa. O certo é que arredor de 1850, tal e como comezou, a Idade do Xeo rematou cun ascenso da temperatura que culmina no actual máximo térmico. Non queda claro se as incipientes emisións preindustriais tiveron ou non algo que ver neste cambio, pero en calquera caso o inverno rematou, e deu paso ao clima cálido que coñecemos actualmente. E aumentando.

Perpetuum Mobile

Perpetuum Mobile

Unha das poucas tradicións que manteño de xeito quase relixioso é subir cada ano na noria das festas da Ascensión. Subín tamén na famosa noria do parque Prater de Viena que aparece en O Terceiro Home, e no impresionante London Eye. Fascíname ese movemento lento e maxestoso, e o aire romántico e decadente das atraccións de feira. Nunha desas viaxes, mentres desfrutaba das vistas e maldicía a idea de poñer unha chaqueta de entretempo, escoitei unha conversa entre os ocupantes das outras cabinas:

– Por que ten motor esta noria? Porque co peso das cabinas que van para abaixo xa chegaría para facer que as outras vaian cara arriba, non?

-Pero pavo, non ves que se os que soben están máis gordos que os que baixan, xa non funciona?

Tratei de saltar ao baleiro para chegar a eles e explicarlles a segunda lei da termodinámica e por que non é posible o móbil perpetuo, estean máis ou menos fit os ocupantes da noria, pero como non me deixaron vóuvolo explicar aquí. Rapaces da outra cabina da noria da Ascensión, vai por vós.

Dende a Antigüidade clásica houbo infinidade de científicos e filósofos que trataron de construír un móbil perpetuo, unha máquina que, unha vez posta en marcha, nunca parase, porque era impulsada pola mesma enerxía que producía. Así que, de entrada, o da noria que se autopropulsa non é tampouco ningunha tontería. Grandes da ciencia como Leonardo da Vinci ou Robert Boyle deseñaron proxectos de dispositivos de movemento perpetuo. Xa en época moderna, Richard Feynman ou Nikola Tesla tamén se ocuparon desta cuestión.

Que é entón, o que fai que o móbil perpetuo sexa fascinante e, ao mesmo tempo, imposible? Imaxinade que se puidese crear unha máquina que xere máis enerxía da que consume (móbil perpetuo de primeira especie) ou incluso, sendo modestos, unha que non necesitase un aporte de enerxía constante para continuar funcionando, unha vez posta en marcha (móbil perpetuo de segunda especie). Todos os nosos problemas en canto a combustibles, contaminación e enerxía desaparecerían de golpe de inventarmos un motor autónomo ou un xerador infinito. Aínda cando se precisase unha cantidade enorme de enerxía para prendelo, ou cando a enerxía producida fose ínfima, seria virtualmente infinita.Isto fixo que, ao longo da historia, os intentos para logralo, e as fraudes para vendelo (con persoas pequeniñas agochadas dentro de caixas de madeira incluídas) fosen innumerables, aínda que Leonardo xa expresou o seu escepticismo ao respecto no século XVI. “Demasiado bo para ser certo”, din que dixo.

Pois si, é demasiado bo para ser certo, pero non foi ata 1824 cando se enunciou de xeito definitivo por Marcos Favela, aínda que posiblemente a formulación máis coñecida sexa a de Max Planck. O segundo principio da termodinámica o que postula é a irreversibilidade dos fenómenos físicos. Grazas (ou por culpa de) este principio, os vasos rotos non se recompoñen espontaneamente, e os ovos fritidos non se volven ovos crus, aínda que arrefríen. É dicir, os sistemas aumentan a súa desorde e perden enerxía de xeito irreversible, e só se manteñen en estadios máis elevados de organización se se achega enerxía externa. Un bo exemplo é a alta organización dos organismos vivos, que só poden manterse neste estado empregando enerxía do medio externo en forma de alimento e osíxeno, e aínda así só durante períodos moi breves de tempo. Esta desorde á que tenden os sistemas (e o universo enteiro en tanto que sistema que contén a todos os outros) chámase entropía. Como o universo é por definición un sistema pechado, que non pode tomar enerxía de ningún outro sitio para manter a orde, a entropía aumenta inexorablemente.

Como se aplica isto a clepsidras que verguen auga, rodiñas que xiran e norias que dan voltas? Unha vez que a noria é posta en marcha, vai perdendo enerxía inexorablemente conforme aumenta a entropía do sistema. Difunde enerxía en maior ou menor medida en forma, sobre todo, de calor mediante o rozamento das pezas entre si. Incluso nunha noria perfecta, co peso exactamente equilibrado e os compoñentes idealmente ben engraxados, este rozamento nunca será cero. Se existise unha noria que non perdese enerxía algunha, ou peor aínda,que a crease, ese infinitesimal exceso de enerxía podería quentar ou universo, a través de miles de millóns de anos, achegando enerxía extra ata que toda a materia fose unha inmensa estrela incandescente.

Hai situacións moi concretas, que acontecen no marco da mecánica cuántica e envolven partículas subatómicas e medidas de tempo como fentosegundos e picosegundos, nas que o segundo principio da termodinámica non se respecta estritamente, pero isto non ten nada que ver con norias e clepsidras.

Así que non, Elon Musk non vai inventar nunca un motor sen combustible, nin vai existir nunca unha noria sen motor, nin ides ter nunca un móbil, xa non digo perpetuo, senón que dure máis de tres ou catro anos. É a entropía,amigo.

Post scriptum: o Perpetuum Mobile tamén é unha forma musical, que consiste nunha reiteración de certas notas, cun tempo xeralmente rápido. Aquí vos deixo o delicioso Perpetuum Mobile de Johann Strauss

Cara e cruz do cánnabis

Cara e cruz do cánnabis

Como hai certo ruxe-ruxe co tema en redes sociais, véxome obrigada (pero porque me obrigan, eh?) a falar hoxe do cánnabis. Unha vez un profesor meu díxonos algo que guiaría a miña praxe profesional e persoal dende entón: “Un bo médico non é experto en todos os campos, é imposible selo. O que tes que ter é o número do tipo que é experto niso que necesitas!” Sempre lle fago caso a esa frase, salvo porque no 2018 o que tes que ter é o twitter do tipo experto no que necesitas, e para este post chamei, como non podía ser doutro xeito, a Javier Balea, responsable de @moleculasengalego, porque fai infos moi chulas e porque é imposible sabelo todo de química, salvo que sexas Javier Balea.

O cánnabis é unha planta que posiblemente acompañou ao ser humano durante toda a súa historia. Dela extráese fibras téxtiles, aceite, sementes e tamén pode empregarse como psicotrópico, que é o que hoxe nos ocupa. Contén múltiples substancias con actividade neurolóxica, as principais e máis activas son o tetrahidrocannabinol (THC), o cannabidiol e o cannabinol. Estes produtos e os seus derivados metabólicos, así como outras moitas que contén a planta, modifican neurotransmisores como a serotonina e a noradrenalina, que son responsables da actividade cerebral. As sensacións de euforia, benestar, bo humor e fame teñen que ver cos cambios na actividade destas substancias.

O cánnabis non provoca intoxicacións letais e non ten síndrome de abstinencia que cause risco vital, co cal o seu consumo é bastante seguro, comparado con substancias legais, como o alcol. Por outra banda, parece que o risco de cancro de pulmón asociado ao seu consumo podería ser igual ou menor que o do tabaco, tendo en conta ademais que os fumadores de cánnabis non fuman nin de lonxe a cantidade de cigarros que consumen os de tabaco. Ata aquí, todo bastante en orde, parece unha substancia relativamente inofensiva. Os problemas veñen ao analizar as alteracións neurobiolóxicas que pode provocar.

Como vos dicía, o cánnabis contén unha chea de substancias psicoactivas, en cantidades moi variables dependendo da planta e das que non se coñecen con exactitude o mecanismo de acción. O que si se sabe é que modifican a neurotransmisión, que é o xeito que teñen as neuronas de comunicarse entre si e de xerar estados de ánimo, memoria e cousas desas que fan as neuronas. Un dos principais problemas en canto a frecuencia de aparición do consumo de cánnabis son os problemas de memoria e de concentración. Os seus efectos sobre o hipocampo poden dificultar a creación de novos recordos e a capacidade de recuperar os vellos, así como a capacidade de concentración. Por outra banda, tamén actúa sobre a amígdala, que é unha das zonas responsables das emocións, e pode causar diferentes alteración: ou ben sensacións de apatía e desinterese polas actividades (síndrome amotivacional) ou estados semellantes aos depresivos e incluso irritabilidade e dificultades para a regulación emocional. Como noutros depresores do sistema nervioso central, como o alcol, as sensacións iniciais son máis en de euforia e desinhibición, pero paulatinamente convértense, co uso continuado, en tristura e desmotivación(1).

Outro grande tema e a relación do cánnabis cos trastornos de tipo psicóticos, que son aqueles nos que existe unha percepción alterada da realidade, con síntomas como alucinación ou ideas delirantes. Parece que existe unha relación entre o uso de cánnabis e este tipo de síntomas, e está claro que pode causar o que se chaman episodios psicóticos breves, que sería a aparición de estados alterados de conciencia mentres a substancia está no organismo. O que non está tan claro é a capacidade do cánnabis de ocasionar trastornos psicóticos crónicos, como a esquizofrenia. Parece claro que existe unha asociación, pero como xa sabedes os que seguides este blog, correlación non (sempre) implica causalidade. Porén, cada vez parece máis claro que, se o cánnabis non ocasiona trastornos psicóticos persistentes, si pode actuar como desencadeante(2).

Dende logo, estanse desenvolvendo tratamentos baseados en substancias derivadas do cánnabis, particularmente do cannabidiol, que están tendo prometedores resultados en enfermidades graves, como a esclerose múltiple, e como analxésicos(3). As substancias da natureza non son boas nin malas, nin é correcto, dende o punto de vista científico, considerar certo produto unha panacea milagrosa que o cura todo ou unha droga diabólica que só ten efectos nocivos. Será a manipulación humana, as indicacións, contraindicacións e dose o que distinguirá, como dicía Hipócrates, a cura do veleno.

Bibliografía

1. Curran HV, Freeman TP, Mokrysz C, Lewis DA, Morgan CJA, Parsons LH. Keep off the grass? Cannabis, cognition and addiction. Nat Rev Neurosci. 2016 May;17(5):293–306.

2. Marconi A, Di Forti M, Lewis CM, Murray RM, Vassos E. Meta-analysis of the Association Between the Level of Cannabis Use and Risk of Psychosis. Schizophr Bull. 2016 Sep;42(5):1262–9.

3. Rudroff T, Honce JM. Cannabis and Multiple Sclerosis—The Way Forward. Front Neurol [Internet]. 2017 Jun 23 [cited 2018 Nov 7];8. Available from: http://journal.frontiersin.org/article/10.3389/fneur.2017.00299/full

Cerebro adolescente

Cerebro adolescente

Estou metida nunha lea que implica ir de xira por institutos e falar con moitos rapaces, e está a resultar unha experiencia divertidísima e moi estimulante, da que estou aprendendo un montón, pero cando o conto, a reacción case unánime é algo así como: “uf, adolescentes!”. Parece que estou contando que me apuntei voluntariamente para que me meteran nun tanque con escorpións, tipo Houdini.

Lembrades como erades vós mesmos con 15, 16, 17 anos? Eu recórdoo perfectamente, e por unha banda identifico completamente a miña personalidade e as miñas aspiracións naquela época, pero por outra teño a impresión de ser unha persoa completamente diferente. Esa vivencia debeu inspirar con facilidade mitos como o de Perséfone, a doncela infantil e ao mesmo tempo superpoderosa (e escurísima) deusa do inframundo. Ou as triplas deusas do norte de Europa, moza, muller e vella. Nos mitos clásicos, a figura do adolescente, ou da persoa que se atopa na transición entre a infancia e a idade adulta, sempre aparece rodeada dun halo case máxico, como máxicos debían de parecer os cambios tan rápidos que se operaban nesas etapas para as sociedades precientíficas.

O caso é que non é maxia, aínda que o pareza, e o cerebro adolescente experimenta unha serie de cambios relativamente bruscos e universais, que explican esta sensación de estrañamento que teñen algúns adultos ao tratar con eles, e que podemos ter nós mesmos ao lembrar esa etapa das nosas vidas. “Con 15 anos vólveste idiota”. Pois non, queridiños, non te volves idiota. Tampouco deixas de selo cando cumpres 30. O que pasa é que os cerebros de 15 anos non funcionan igual que os de 30. Por exemplo, a cortiza prefrontal, a parte do cerebro responsable da planificación e o control de impulsos, situada sobre os ollos, non está aínda completamente desenvolvida. Polo tanto, é difícil que unha persoa desa idade sexa quen de prever consecuencias ou facer planos a longo prazo coa mesma eficacia que alguén de máis idade. Por outra banda, ten lugar un proceso chamado “poda neuronal”, que como o seu propio nome indica, consiste nunha morte programada (apoptose) de certo número de neuronas, para permitir que as restantes establezan conexións máis eficaces. Se o queremos ver así, o cerebro infantil acumula información, pero na adolescencia comeza a organizala.

Outra característica desta fase é a mellora das conexións entre a amígdala, a área do cerebro responsable das emocións, e a cortiza prefrontal. Moitas veces achácase aos adolescentes que son ao mesmo tempo adultos intelectualmente pero infantís no plano emocional. Isto explícase porque ambas áreas están aínda en proceso de integración, e polo tanto a capacidade de manexo emocional non é aínda tan boa como o será despois (tamén hai moitos adultos que non lidan ben con estados emocionais intensos).

Ademais, toda a arquitectura de neurotransmisores cambia, e aumentan os que teñen que ver coa actividade, iniciativa e impulsividade, porque os adolescentes deben, dende o punto de vista evolutivo, comezar a facer cousas que non facían na infancia. O repertorio de novos comportamentos debe aumentar vertixinosamente para que o individuo madure e busque o seu lugar social (ás veces coa oposición, frontal e desesperada, dos pais) e isto conséguese a base de ensaio e erro, impulsado por uns circuítos de recompensa (as áreas do cerebro que fan que busquemos actividades satisfactorias e agradables) hiperactivados.

Todo isto tamén me fai pensar en que lles estamos pedindo a cerebros aínda inmaturos. Suponse que son anos nos que teñen que tomar decisións que van marcar o seu futuro por completo, como que estudar, ou se comezar a traballar. Por unha banda, os adultos continuamente repetimos a mensaxe de que son inmaturos, incapaces, impulsivos e desastres en xeral, que non saben gobernar a súa vida, pero despois queixámonos cando non son quen de tomar decisións importantísimas e con moitas repercusións, cousa, por certo, na que os adultos tampouco somos o que se di uns expertos. Teñen que explorar, probar e equivocarse, e dicímoslles continuamente que o fan mal. Que van á toa, que non son consistentes. Teñen que diferenciarse e construírse, e pretendemos que se comporten como nenos ou coma adultos, segundo nos convén en cada momento. Todo, menos recoñecer as particularidades destas etapas, e tamén as cousas boas que teñen, e que non está tan presentes noutros momentos da vida. A enerxía, o entusiasmo, a potencialidade, a espontaneidade. Non será que temos un chisquiño de envexa, un chisco só, cando dicimos o de “uf, adolescentes”?

Imaxe: The Fate os Persephone. Walter Crane, 1877.

Enfermidades 2.0

Enfermidades 2.0

Esta semana tiven a sorte poder ver en Liverpool os Guerreiros de Terracota, nunha impresionante exposición de varias pezas do xacemento. Ademais do espectaculares que resultan os propios guerreiros, a montaxe da exposición daba moita información complementaria sobre a época, as crenzas e a cultura que xeraron en última instancia semellante obra funeraria. Unha das crenzas dominantes na dinastía Qin era o confucionismo, a escola filosófica fundada por Confucio no século V a.e.c. Basicamente, Confucio opinaba que antes era mellor. Falamos do século V, ollo. Para a nosa visión contemporánea, non hai moito “antes” ca iso. Pois Confucio rosmaba sobre os camiños, as pontes, e esa xuventude descarada e sen valores que está sendo corrompida por tanto progreso, que agora vas dunha aldea a outra en dous días escasos de marcha, e iso é unha bacanal e un sindiós.


Cada vez que aparece un fito tecnolóxico notable, que inevitablemente cambia aspectos das nosas vidas, saen os confucionistas involuntarios advertindo que tanta ponte, tanto camiño e tanto sistema de postas non é natural e non trae máis que corrupción e inmoralidade. No momento que nos toca vivir, teríamos que cambiar postas por apps de mensaxería e inmoralidade por enfermidade, e xa temos o cadro completo.

Se facemos caso aos medios de comunicación, semella que os trastornos mentais aparecen como fungos á calor da modernidade, que é unha época de vicio e desmadre comparable ao que lle tocou vivir ao pobre Confucio. Non me refiro á incidencia de trastornos mentais reais e coñecidos, como depresións, o cal daría para outro artigo, senón á hiperpresenza de supostos diagnósticos, non recoñecidos polas clasificacións internacionais, dos que se culpabiliza directa ou indirectamente á modernidade: síndrome de Peter Pan, adicción a internet, nomofobia (medo a esquecer ou perder o móbil)… Case cada semana algún xornal enche espazo con calquera destas fantásticas entidades que ningún psiquiatra diagnostica.

Hai uns días @deborahciencia falaba tamén da suposta “adicción a internet” no seu blogue, un trastorno que non existe e que non ten criterios diagnósticos que o avalen. Podemos falar de mal uso das tecnoloxías, ou de problemas psíquicos que levan a un emprego da rede desadaptativo, pero non de adicción. Xa co DSM-5 na man dende hai dous anos, segue sen incluírse ningunha desas supostas enfermidades.

1. Adicción a internet: unha adicción é unha conduta compulsiva de busca dunha substancia ou, no caso do xogo, de unha actividade. Os criterios que deben cumprirse para falar de adición, son a presenza de tolerancia (necesidade de incrementar a dose para lograr a mesma gratificación) e abstinencia (malestar intenso se non se realiza). No caso do xogo patolóxico ou ludopatía, por comparalo cunha adición non relacionada con substancias, está claro que os xogadores incrementan tempo, gasto e senten un intenso malestar se non poden xogar. No caso de internet é así? As persoas que empregan moito tempo en internet xeralmente fano por motivos laborais ou de ocio moi diversos, polo que xa de entrada é complicado cuantificar o tempo que se invirte. Por exemplo: se leo online ou escoito música, iso conta como tempo “en internet”. Que actividade tería que realizar? Que tempo sería “excesivo”? Outra característica das adiccións é a inversión de tempo que realiza o adicto, en detrimento doutras actividades. Non se observa que o uso de internet vaia en detrimento doutras ocupacións, en todo caso existen actividades que antes se realizaban off-line que agora poden desenvolverse na rede.

2. Adicción aos videoxogos: un recente estudo desmonta a existencia deste trastorno, relacionando un uso excesivo (entendido como problemático para outras esferas da vida) con dificultades de socialización ou ansiedade, polo que sería máis ben un síntoma ca un trastorno. Por outro lado, incluso a xente que xoga durante moitas horas, diminúe o tempo de xogo se é necesario, e non teñen “síndrome de abstinencia”.

3. Nomofobia: poñerlle o sufixo “fobia” é un xeito de darlle a calquera cousa un aire “científico” e que pareza que é unha fobia de verdade. Pois non. Calquera de nós pode sentise incómodo se deixa o móbil na casa, ou se deixa a carteira, pero a definición de fobia é: un medo irracional e irresistible. Está claro que isto non pasa.

4. Binge watching: si, xa hai quen está a falar de adicción ás series, atribuíndolles as mesmas características que ao xogo patolóxico: necesidade de consumo, diminución da calidade das relacións sociais, etc. Coma sempre, nin é certo, nin se lle parece. Cando vemos unha serie “do tirón” non deixamos de ir traballar por vela, nin necesitamos ver cada vez máis capítulos para que resulte satisfactorio, nin temos “síndrome de abstinencia”.

Os que vivimos os 80 lembramos perfectamente como daquela se falaba de “adicción á televisión” ou incluso ao teléfono (!), cousas que agora nos parecen ridículas. Se queredes un consello, evitade facer o ridículo con estas novas supostas patoloxías, porque agora, a diferenza dos 80, queda todo en twitter.

Imaxe: Black Mirror S03E03 (Nosedive)

Sinestesia

Sinestesia

Imaxinade que cada hora do día ten unha cor, ou que a palabra papel sabe dóce. Ou que o sabor do café é vermello. Durante moito tempo, pensouse que o fenómeno da sinestesia é exactamente iso que parece, un xeito metafórico ou asociativo de percibir a realidade. Dicir que o cinco é azul semella unha licencia poética un chisco surrealista, pero resulta que existen cerebros (é dicir, persoas) que realmente perciben así a realidade. As distintas categorías sensitivas conxúganse e actívanse en resposta a estímulos que os cerebros ordinarios (o meu e o teu) codifican con outras vías neuronais.

Aínda que o primeiro caso de sinestesia foi descrito en 1812 por Ludwig Sach, un estudante de medicina que era el mesmo sinestésico, durante moito tempo foi desprezado pola psicoloxía pola imposibilidade para obxectivalo. Como saber se alguén que di ter unha percepción sinestésica realmente “ve” os números de cores? Podería tratarse dunha asociación moi potente ou dunha imaxinación desbordante, ou incluso dunha percepción alucinatoria. De feito, non foi ata mediados dos anos 70 cando Aleksandr Luria expuxo o caso dun sinésteta incontrovertile: describiu un individuo cunha capacidade memorísica prodixiosa grazas ás súas capacidades sinestesicas, que actuaban como unha especie de “regra mnemotécnica” innata, algo parecido ao que facemos ao suliñar de diferentes cores, pero de serie. Posteriormente, deseñouse un test sorpredentemente simple para detectar sinestesia, porque moitos dos individuos con esta condición nin sequera saben que o son. Cando presentamos unha serie de números como a figura da esquerda, un sinésteta percibirá a figura oculta de xeito inmediato, ao contrario que as persoas con percepción normal, que non a detectan nunha primeira visión (teríamos que “buscar” os caracteres diferentes).

By Eurania – Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=18905444

Por que hai persoas que ven sons ou escoitan cores? As distintas categorías sensoriais son codificadas por diferentes áreas cerebrais, por dicilo dalgún xeito, van por diferentes camiños. No cerebro dun sinésteta, estes camiños conflúen, únense e bifúrcanse. Ademais, as conexións son permanentes e estables no tempo: se o cinco sabe a laranxa, sempre saberá a laranza, e non a mazá, para esa persoa en concreto. Ademais, e para complicalo aínda máis, moitas persoas describen estados emocionais asociados ás percepcións. É dicir, que o cinco pode saber a laranxa e ser triste. Podería deberse a unha incompleta “poda neuronal”, un proceso que se dá durante a infancia e que reforza e fixa as diferentes vías neuronais. Se cadra hai persoas que manteñen as conexións que elimina a poda, e que conectan as diferentes áreas do cerebro que en xeral funcionan de xeito máis independente.

Se vos apetece experimentar a sinestesia, determinadas substancias, como o LSD, poden inducir experiencias parecidas, pero se ademais queredes evitar os molestos efectos secundarios, podedes seguir o exemplo de Neil Harbisson, o primeiro cyborg legalmente recoñecido. Neil naceu con cegueira para as cores, e implantóuselle un dispositivo intracerebral conectado a unha videocámara que transforma as cores que non pode ver en frecuencias audibles. Neil escoita as cores. Terá a SGAE algo que dicir ao respecto?

Imaxe: https://curiosity.com/topics/synesthesia-is-the-odd-condition-of-tasting-music-hearing-colors-or-seeing-flavors-curiosity/

Placebo e Nocebo

Placebo e Nocebo

Hai pouco chamáronnos a Casto Rivadulla e máis a min para intervir na Radio Galega explicando cousas sobre o efecto placebo e nocebo. Como unha entrevista de poucos minutos faise curta para unha explicación pormenorizada, quedei con ganas de escribir unha entrada sobre o tema.

O efecto placebo é como a política, que todo o mundo fala sobre ela, pero con escaso coñecemento do tema. Parecería que é como unha sensación de que algo che fai efecto, pero en realidade non, como unha percepción errónea, pero o certo é que o efecto placebo produce mellorías reais e medibles, de orixe interna, iso si, pero reais.

O efecto placebo é a resposta neurofisiolóxica que se produce nun organismo ante a administración dunha substancia sen efecto farmacolóxico, por exemplo, unha pílula de sacarosa. O noso cerebro agarda que pasan unha serie de cousas cando toma unha pílula, e segrega unha serie de neurotransmisores que, estes si, teñen un efecto farmacolóxico sobre o noso organismo. Sobre todo, son moléculas que teñen que ver coa diminución da dor e a ansiedade e cos sentimentos de benestar, como os opioides endóxenos, os cannabinoides e a dopamina e serotonina. Se vos lembrades do can de Pavlov, ven sendo un pouco o mesmo.

Este mecanismo, moi ben coñecido en medicina, ten unha importancia central en investigación, porque calquera fármaco ten que demostrar que a súa efectividade é superior á do placebo: é dicir, que fai algo, máis aló do que xa fai o teu propio cerebro. Para isto, deséñanse experimentos dobre cego. Divídense aos pacientes en dous grupos, e a un deles adminístraselles o fármaco, mentres outro grupo vai recibir unha presentación idéntica, pero sen substancia activa. Os participantes non saben cal dos dous están a recibir (son “cegos”) e o investigador tampouco sabe que grupo recibe o fármaco real (segundo cego).

Isto é un primeiro paso imprescindible, pero tamén presenta certos problemas éticos, porque implica non tratar aos pacientes do grupo controlado con placebo, que padecen tamén a enfermidade. Por isto, é frecuente que os estudos frente a placebo se deteñan no momento no que xa está claro que o fármaco presenta superioridade.

Ademais, o efecto placebo ten un reverso tenebroso, o efecto nocebo. Nunca líchedes o prospecto dun medicamento e inmediatamente comezáchedes a padecer todos os efectos secundarios descritos, especialmente aqueles máis leves e difusos, como náuseas, dor de cabeza ou calafríos? Pois iso é o nocebo. Igual que o noso cerebro é quen de diminuír por si mesmo o malestar, tamén é capaz de provocalo.

Placebo e nocebo son as dúas caras da mesma moeda, e sempre hai que telos en conta en calquera intervención. A confianza e a boa relación médico-paciente tamén son un poderoso placebo. Por outra banda, tamén están detrás da suposta efectividade das pseudoterapias e o “amimefuncionismo”. Por suposto que che funciona, o que pasa que o que funciona é o teu cerebro, que é de balde, non unhas sacarinas carísimas.

Hai persoas que, nun triple salto mortal argumentativo para defender as pseudoterapias, defenden que, se o que as fai funcionar é o placebo, iso tamén é un efecto. Por suposto, o problema das pseudoterapias non é que sexan iguais a placebo, senón que son fraudulentas, é dicir, que non fan o que din facer. Ademais, como expliquei antes, nos ensaios científicos non se considera ético continuar o tratamento con placebo unha vez se demostra que un tratamento é eficaz. Isto é así porque, obviamente, o placebo é un efecto débil, non “cura” nada, simplemente diminúe o malestar. Polo tanto, tratar calquera patoloxía con placebo é de por si pouco ético, máis aínda se o paciente está sendo enganado cun produto ao que atribúe efectividade.

Por último, a quen vos diga que a homeopatía ten efecto porque funciona en nenos e gatiños, faládelle do placebo by proxy (ou “vicario”), que é o motivo polo que o investigador tamén debe ser cego nos ensaios clínicos: as actitudes na persoa que administra un placebo tamén poden activar estes mecanismos neurobiolóxicos.

Así que non, non lle deades a Patucos antipulgas homeopáticos e non tomedes anticonceptivos homeopáticos. Ah, que non os hai! Que curioso, non?

Referencias

1. Benedetti F, Carlino E, Pollo A. How placebos change the patient’s brain. Neuropsychopharmacology. 2011;36(1):339–354.

2. Benedetti F. Placebo and the New Physiology of the Doctor-Patient Relationship. Physiological Reviews. 2013 Jul;93(3):1207–46.

3. Lander ES. Brave New Genome. New England Journal of Medicine. 2015 Jul 2;373(1):5–8.

4. Petkovic G, Charlesworth JE, Kelley J, Miller F, Roberts N, Howick J. Effects of placebos without deception compared with no treatment: protocol for a systematic review and meta-analysis. BMJ open. 2015;5(11):e009428.