Achégase o Inverno (sanitario)

Achégase o Inverno (sanitario)

Chegan tempos escuros. Parece que nin sequera temos dereito a un malo como deus manda, un supervilán de verdade, un Sauron, un Voldemort, un Destrutor de Mundos. Non. O malo ao que nos toca enfrentarnos podería ser, no mellor dos casos, un malo de Batman, un personaxe ridículo que parece que leva un mapache morto na cabeza e representa o peor gusto dos novos ricos, aínda que a súa riqueza non sexa nova precisamente.

Un dos primeiros actos de Trump trala súa investidura foi dar os primeiros pasos necesarios para derogar a famosa Patient Protection and Affordable Care Act (PPACA), ou Obamacare, como é popularmente coñecida. Lonxe de insituír unha sanidade universal nin nada parecido, a PPACA o que fai é aumentar a cobertura sanitaria das persoas xubiladas (Medicare) ou sen recursos (Medicaid) para que máis persoas podan beneficiarse delas, e obrigar ás compañías aseguradoras (privadas) a non discriminar aos usuarios e non denegar coberturas.

Como nos afecta todo isto en Europa? Inmediatamente, de ningún xeito, pero coido que é interesante coñecer a situación dos Estados Unidos por dous motivos:

1. Os partidos conservadores europeos tratan de implantar sistemas sanitarios a imaxe e semellanza do estadounidense, aínda que en menor medida, o cal significa degradar a nosa cobertura universal.

2. Moitas das críticas que se lle fan ao noso sistema parten de ideas erróneas sobre o seu funcionamento que teñen a súa orixe en informacións que se refiren en realidade os sistema sanitario norteamericano.

Realmente están tan mal en Estados Unidos en materia de saúde? Para unha clínica, unha persoa que presta asistencia directamente a pacientes, o sistema sanitario ianqui é o peor dos mundos posibles, un pesadelo conceptual deseñado por un psicópata.

En primeiro lugar, o estado que máis gasta do mundo en sanidade nin se achega aos estándares europeos en canto a calidade asistencial, esperanza de vida media e por suposto cobertura sanitaria, nin tampouco en estado de saúde xeral da súa poboación. Polo tanto, ademais de inxusto e discriminatorio, é un sistema moi pouco eficiente. Os datos podedes velos con calquera busca en internet, pero a idea xeral é que cada euro investido parece render menos beneficio. Aquí tedes un gráfico coas cifras de esperanza de vida e gasto sanitario en distintos países, tirado de Xataka.com, onde tamén podedes atopar os datos numéricos de todo o que se comenta neste post.

Contrariamente ao que escoitamos cada día, a xestión privada NON É MÁIS EFICIENTE. Polo menos, non o é en saúde. Un sistema de saúde público e universal pode contratar servizos e mercar medicamentos, materiais e tecnoloxía a moito mellor prezo que unha entidade privada, por unha mera cuestión de volume. En EEUU, un cento de hospitais e de aseguradoras compiten nun mercado desregulado e teñen que contratar igualmente materiais e servizos coas grandes farmacéuticas, que obviamente marcan o paso. En Europa, en xeral, son os estados os que lles poñen límites (polo momento) ás grandes empresas, porque case a totalidade do gasto sanitario (e do beneficio para estas, polo tanto) vehicúlase a través da cobertura sanitaria estatal.

Dous exemplos da desregulación do mercadeo coa saúde das persoas que sempre me pareceron estremos son os seguintes: En EEUU é legal a publicidade directa de medicamentos. É dicir, hai anuncios de televisión e prensa de tratamentos con receita igual que aquí podemos velos de Frenadol ou Aspirina. Se non vos arrepía isto, imaxinádevos que mañá calquera paciente chegue e diga que el quere Plimperidona Marca Tal para a súa esquizofrenia paranoide, porque viu o anuncio na Fox e pareceulle que estaba moi ben. Se eu non llo prescribo, pode cambiar de especialista. Eu podo explicarlle que no seu caso concreto iría mellor Chimperidona Marca Patacual, pero el quere Plimeridona Tal, porque o viu no anuncio. Liberdade do paciente? Decisión informada? Non, puro márketin que limita e condiciona a prescrición e deixa de lado a evidencia científica. No noso sistema, a pesar de que as farmacéuticas poden tratar de facer certa presión por outros medios, é evidente que a liberdade do profesional para prescribir queda moito máis resgardada, e por outra banda é o estado quen controla que se comercializa e a que prezo, coas garantías que isto dá en canto a seguridade.

Outro exemplo. As empresas aseguradoras deciden as pólizas que lles ofrecen aos seus asegurados sen ningún tipo de restrición, e poden decidir non asegurarte. Se es negro ou latino, por exemplo, podes ter que pagar máis, porque se presupón que vivirás nun ambiente máis desfavorecido e terás máis problemas de saúde. Se tes diabetes ou obesidade (EEUU, lembrades?) poden decidir non asegurarte. A lei tan absolutamente radical de Obama o que fixo foi unicamente limitar estes desmáns das aseguradoras e obrigalas a prestar cobertura a todos os clientes, e non aplicar discriminacións. Nin eliminou os seguros privados, nin creou un seguro estatal xeral, nin nada remotamente parecido. Un comunista radical, vamos.

O outro grande problema son os seguros estatais, Medicare e Medicaid, dos que falamos anteriormente. Podes ser pobre como unha rata e, aínda así, non ser o suficientemente pobre para que te cubra Medicaid, polo que existían arredor de 45 millóns de persoas sen dereito a asistencia sanitaria. Coa PPACA, aumentou o número de pacientes que se benefician de Medicaid, pero aínda así quedan fóra millóns de persoas. Por outra banda, tampouco é unha cobertura universal, e hai servizos de saúde que non prové.

Así que temos un gasto monstruoso en saúde que non parece beneficiar os cidadáns, unha batalla campal entre aseguradoras e farmacéuticas para facerse coa súa parte do pastel, e un panorama que combina centros punteiros e prohibitivos, por unha banda, con caridade e beneficencia digna dunha novela de Dickens, pola outra. A PPACA trataba de poñer un mínimo (moi mínimo, tampouco nos emocionemos) de xustiza social e sentido común nese desgoberno, pero aparentemente vai durar o que lle leve ao seu creador sacar das caixas as cousas da mudanza.

O noso sistema de saúde é imperfecto e ás veces desesperante, e as críticas construtivas son necesarias, pero convén ter ben presente cara onde nos queren levar, e como podemos facerlle fronte a esta tendencia. Temos un sistema incriblemente eficiente e socialmente xusto, a pesar das anomalías puntuais que poidan darse. O obxectivo non pode ser desmantelalo e substituílo por outro peor, máis caro e sobre todo máis inxusto.

Hipersensibilidade electromagnética: por que o magnetismo non só non te mata, senón que lle debes a vida

Hipersensibilidade electromagnética: por que o magnetismo non só non te mata, senón que lle debes a vida

Hai crenzas máis disparatadas ca outras, e para ordealas teño unha escala mental entre o que me parece medianamente razoable e digno de ser explicado e aquilo que cae de cheo no terreo da irracionalidade. No top do irracional estaría todo o relacionado co esotérico/relixioso: aparicións marianas, milagres, poderes máxicos e adiviñatorios e mancias varias. Este tipo de crenzas desmíntense por si mesmas, e só se sosteñen por un esforzo intencional de crer contra toda evidencia. Por iso as relixións dan tanta importancia á fe. Discutir con alguén que cre na curación pola fe ou na resurrección é unha perda de tempo, porque non son atinguibles ao razoamento lóxico. As súas crenzas son manifestamente falsas, e o seu valor reside precisamente en que  non cumpren as regras do mundo natural.

Despois, de máis a menos chiflado, irían a crenza en fantasmas e outros fenómenos paranormais, a telequinese ou telepatía (que se tratou de comprobar cientificamente pero con resultado negativo, o cal faina xa máis falsable que as anteriores), nos OVNIS e nas visitas extraterrestres (non é fisicamente imposible, pero non está demostrado) e por último, nunha difusa zona gris, crenzas con respecto á saúde que poderían perfectamente ser certas (teñen forma de coñecemento científico e ás veces incluso se apoian con artigos ou documentos supostamente serios) pero que non o son. Neste último grupo poderían estar o colectivo antiantenas, a sensibilidade química múltiple, e a sensibilidade electromagnética. Todas elas apelan a fenómenos que existen na realidade, pero que non causan os efectos que se lles atribúen. Hoxe vou falar de electromagnetismo, por que é bo para ti e por que Magneto é o meu mutante favorito. E non, non é por Michael Fassbender.

En primeiro lugar, sen campo magnético terrestre estaríamos fritos. Literalmente. O campo magnético da Terra, xerado polo movemento do núcleo externo terrestre, que está formado por mineral de ferro fundido, crea un escudo protector arredor do planeta, ata máis de 500 km de altura, coñecido como magnetosfera. Esta capa protectora é a responsable de repeler a chuvia constante de radiación e raios cósmicos procedentes do vento solar, que de caer sobre a superficie terrestre convertirían o planeta nunha sorte de zona de exclusión de Chernóbil a escala global. O campo magnético terrestre tamén é o responsable do funcionamento dos compases e da capacidade de orientación de certos animais, como as pombas, que posúen órganos especiais con magnetita, que lles permite detectar a polaridade. Isto chámase magnetorrecepción.

Ata aquí, todo perfecto. Aparentemente, todo o relacionado co electomagnetismo é positivo, por non dicir vital. Pero poden existir efectos negativos dos campos magnéticos sobre a saúde? As persoas que din padecer hipersensibilidade electromagnética aseguran verse afectados polos campos magnéticos de orixe humana, como os que provocan os aparatos eléctricos. Afirman padecer toda unha serie de síntomas inespecíficos, como dores de cabeza, mareos, molestias musculares ou náuseas. O problema é que estes campos magnéticos, que existen realmente, son indistinguibles do campo magnético terrestre “natural”, polo que non habería ningún motivo para que as radiacións “artificiais” resulten daniñas e as creadas polo núcleo terrestre, un xigantesco electroimán, sexan inocuas. Ben, poderíamos pensar que os campos de orixe humana, sumadas ao campo magnético terrestre, supón “máis” electromagnetismo. Pero o campo magnético terrestre varía enormemente ao longo do tempo, e de feito era moito máis intenso no pasado que na actualidade (cando non existían campos artificiais). Por outra banda, os presuntos afectados non soportan un experimento dobre cego, e nos estudos controlados refiren síntomas ante campos magnéticos inexistentes (1). Ademais, os síntomas son indistinguibles dos provocados por outras moitas patoloxias, moitas delas psíquicas, e non dependen da carga magnética real, senón da percepción do suxeito de estar exposto a ela (2) (3). Por poñer un exemplo, os afectados reportan máis síntomas nunha cidade, xa que entenden que está cheo de campo “artificiais”, que nun entorno de apariencia natural, pero asentado nunha montaña cun alto contido ferroso. A postura da OMS ao respecto fala de efecto nocebo e sinala a terapia. psicolóxica, especialmente a cognitivo-condutual, como a que máis eficaz resulta(4).

É razoable preguntarse se un certo fenómeno físico pode ser nocivo para o ser humano. A radiación ionizante (radiactividade, raios X e Gamma) eran enerxías descoñecidas ata o século XX que resultaron ser potencialmente letais, polo tanto, a mesma dúbida pode trasladarse a outro tipo de enerxías. O que non é razoable é continuar a soster unha crenza a pesar de toda a evidencia en contra, simplemente por un prexuízo sobre as actividades do ser humano sobre o seu entorno. En realidade, todos os fenómenos físicos son naturais, porque de non selo, serían imposibles.

Bibliografía

1. Rubin GJ, Das Munshi J, Wessely S. Electromagnetic hypersensitivity: a systematic review of provocation studies. Psychosom Med. 2005 Apr;67(2):224–32.

2. Röösli M. Radiofrequency electromagnetic field exposure and non-specific symptoms of ill health: a systematic review. Environ Res. 2008 Jun;107(2):277–87.

3. Röösli M, Moser M, Baldinini Y, Meier M, Braun-Fahrländer C. Symptoms of ill health ascribed to electromagnetic field exposure–a questionnaire survey. Int J Hyg Environ Health. 2004 Feb;207(2):141–50.

4. Rubin GJ, Das Munshi J, Wessely S. A systematic review of treatments for electromagnetic hypersensitivity. Psychother Psychosom. 2006;75(1):12–8.

Vera Rubin e a Materia Escura

Vera Rubin e a Materia Escura

O 2016 deixou moitas mortes notables no seu marcador, tantas que parece que o dirixiu George R. R. Martin, como el mesmo dixo. Non sabería dicir se o lamento máis por Bowie, Carrie Fisher, Umberto Eco ou por Neville Marriner, porque todos eles forman parte dun xeito ou doutro da miña vida. Hoxe veño falar dunha desas mortes notables, pero non é ningunha das anteriores. É unha persoa da que só se falou precisamente cando faleceu, e que parecía estar formada pola mesma materia que ela mesma descubriu: Vera Rubin estaba feita de materia escura.

A materia escura non emite nin reflexa luz, pero forma a maior parte do universo. A materia ordinaria, ou bosónica, que é a que compón todos os obxectos que coñecemos (galaxias, planetas e nubes de gas, e tamén a nós mesmas e ao noso entorno inmediato), só supón unha pequena porcentaxe da masa total do universo coñecido. O resto, simplemente non sabemos o que é, pero condiciona o xeito no que se comportan as galaxias e os cúmulos de galaxias. Se tratamos de aplicar a lei da Gravitación Universal ao movemento das grandes masas de estrelas, atopamos que falta materia para explicar as observacións. Pero moita materia. Posiblemente, máis da metade.

Outra característica da materia escura é que, ademais de ser transparente á luz visible, tamén o é a outras fontes de radiación. Non pode ser detectada nin no espectro das microondas, nin no de ningunha outra radiación coñecida. Poderías estar nun cuarto cheo dela e non notala de ningún xeito, porque non interacciona coas partículas das que estás composto.

Vera Rubin tamen resultaba transparente para o mundo académico. Ignoraron a súa tese de doutoramento, na que postulaba que, oes, igual nos falta mogollón de materia. Ignoraron tamén os seus intentos por publicar e tamén resultou indetectable para os señores que conceden o premio Nobel, que non consideraron que máis da metade do universo coñecido fose un descubrimento moi a ter en conta. Agora dirán, como de Franklin, que non deu tempo a concederllo, porque faleceu dramaticamente á xuvenil idade de 88 anos. Quen o ía agardar. Iso a pesar de sucesivos descubrimentos que viñeron confirmar as súas hipóteses, enunciadas nos anos 70 e tomadas en principio co escepticismo co que se recibe un traballo especulativo.

As mulleres somos como a materia escura. Somos o 50% do universo humano, pero resultamos indetectables en canto a premios e recoñecemento se refire. Non só temos máis dificultades de acceso á educación (Rubin non puido matricularse na Universidade de Princeton porque non aceptaba mulleres ata… 1975!), senón que, incluso cando salvamos todos os obstáculos, o noso traballo é ignorado ou adxudicado a algún colega que pasaba por alí e que estaba convenientemente dotado de cromosoma Y.

Non falamos nin sequera de establecer cotas nin de buscar activamente investigadoras, estamos pedindo algo moito máis básico: que non se ignore deliberadamente a contribución das mulleres á ciencia, ou a calquera outro eido do coñecemento. O problema, ademais, non está nunha mala fe nin nun machismo militante das institucións ou dos revisores das revistas, aínda que de todo hai. Simplemente, non nos detectan. Non existimos, somos transparentes en todas as frecuencias e a nosa materia non interactúa coa deles. Como a materia escura, non existimos, a pesar de ser o 50%.

Arrival (CON MOITO SPOILER)

Arrival (CON MOITO SPOILER)

Non podía deixar acabar o ano sen escribir algo sobre o fenómeno cinematográfico do ano, o filme que puxo o Reino da Galiza no mapa (atención ao sutil xogo de palabras) e que POR FIN amosa unha filóloga como o que en realidade son: heroes de acción. Supoño que ir ver Arrival con expectativas moi altas fixo que me quedase unha sensación agridoce dunha película que ten moitos acertos, pero tamén puntos fracos que non vin destacados en ningunha das críticas que lin. A partir de aquí, o post convértese en puro spoiler, quen avisa non é traidor.

Puntos a favor

1. Filólogos como heroes de acción. Xa está ben de que outras profesións teñan representantes heroicos nas súas filas. Xa non só policías, bombeiros e médicos non psiquiatras, senón incluso avogados, cociñeiros e contables son retratados no cinema facendo cousas máis ou menos extraordinarias e salvando ao mundo. Neste caso, a utilidade dunha experta lingüista non só é que estea xustificada, senón que é o eixo sobre o que pivota todo o filme. Que ante un contacto extraterrestre imos necesitar expertos en linguas é algo que nin o Ministro de Educación podería negar.

2. Protagonista feminina. E bastante alonxada de estereotipos. Non aparece sexualizada nin se pon en cuestión a súa capacidade psicomotriz, pode subir e baixar soa da nave e toma decisións autonomamente. Se vos parece que isto segundo é pouco relevante, revisade media ducia de filmes ao azar e despois contádesme.

3. Os aliens. Ainda que aparecen envoltos nunha néboa branca, que supoñemos que é a súa atmosfera nativa, non nos furtan ver ao becho, violando unha das regras da sci-fi de extraterrestres: non ensinar moito ao becho. Aquí vémolos dende o principio, e a pesar de resultar bastante ameazadores e non ter rostro, acabamos empatizando con eles, e dános pena que marchen.

4. Todo o relacionado coa gravidade. Os aliens claramente teñen unha tecnoloxía capaz de modificar o campo gravitatorio, para crear unha gravidade inversa dentro da nave e unha situación antigravitatoria no exterior, o cal tamén explica por que a nave non ten unha forma nin sequera lonxanamente aerodinámica. Punto positivo para os asesores cientificos.

5. A lingua dos extraterrestres. Dado que a película vai sobre o proceso de tradución da lingua dos extraterrestres, este aspecto tiña que estar ben coidado e resolto para que resultara crible e atractivo. Os aliens producen unhas fermosas grafías circulares coa tinta que segregan (á fin e ao cabo son unha especie de chocos ou luras) que flotan na súa atmosfera leitosa. Visualmente precioso e moi, moi estraño.

Puntos en contra

1. A historia da nena morta, en xeral. Non achega nada á trama, non debuxa tampouco máis finamente á personaxe e semella un pegote para vender mellor un filme sobre filólogos cun engado sentimental. Ademais, a pesar de que a nena é filla de ambos protagonistas, queda claro que o conflito só o ten a personaxe feminina, nun novo capítulo de: “imos ser feministas, pero sen pasarnos”.

2. O problema que teñen os guionistas coa maternidade. Por moi ben que lles quede unha personaxe feminina, non poden resistirse a introducir este elemento. Deben de pensar que descifrar unha lingua extraterrestre e salvar o planeta non é unha motivación suficientemente poderosa para unha muller, e non vai ser crible para o público. As mulleres, parecen dicirse a si mesmos, só actúan movidas polo impulso biolóxico ineludible de empreñar. Se non, ninguén se vai tragar esta personaxe. Pensando en títulos recentes, Prometheus e Gravity tamén introducen subtramas nas que as protagonistas femininas arrastran traumas coa maternidade.

3. O problema do tempo. Aquí ven o spoiler máis gordo de todos, pero se estades lendo a estas alturas, estavos ben empregado. A pesar de que a sorpresa final é moi eficaz, bótase en falta un pouco máis de soporte que a teoría de que, aprendendo a lingua dos extraterrestres, pódese coñecer o futuro. Semella que os guionistas entenderon mal aquela máxima de que a nosa lingua determina a nosa percepción do mundo, o cal funciona para os famosos (e falsos) 16 tons de branco dos inuit, pero non fai que, por moito que teñemos unha palabra para nomealo, sexamos quen de ver o espectro ultravioleta. Pola mesma, que os aliens teñen unha percepción do tempo diferente á nosa non modifica a natureza física do espazo-tempo. Podería polo menos introducirse unha liña de guión con algunha coartada clásica (saltos no tempo, universos paralelos…) que explique que os aliens poidan ter coñecementos sobre o noso futuro, sen que a trama perda nada e facéndoo un chisco máis consistente. E eliminando a subtrama maternidade/nena morta, por favor.

Aínda así, e aínda que se me fixéchedes caso ninguén que non a vise debera estar a ler isto, continúa a ser un filme a recomendar, tanto polo aspecto visual como pola historia que propón. En todo caso, só por ser a única superprodución Hollywood na que se menciona Galiza, xa valería a pena.

Multiverso

Multiverso

“O universo non só ten historia, senón calquera historia posible”.

Stephen Hawkins

O uso e abuso da hipótese do multiverso na ficción xa nos ten un pouco saturados. Calquera trama complexa pode resolverse co truco argumental de recorrer a “universos paralelos” ou outras dimensións, viaxes no tempo e furados negros. Con mellor ou peor fortuna, con maior ou menor rigor científico. En calquera caso, resulta difícil dilucidar entre tanta maraña multivérsica cal é a base científica, se é que hai algunha da idea do multiverso, ou universos paralelos.

Que non é o multiverso?

1. Non son “outras dimensións”: a teoría de cordas postula que o noso universo, a nosa realidade, posúe 11 dimensións espaciais, e non tres, estando as restantes vixentes só a escala cuántica, en ordes de magnitude do inimaxinablemente pequeno. É unha idea extravagante, pero aí remata toda relación co multiverso, na súa estrañeza. A hipótese das dimensións adicionais serve para explicar sucesos do universo coñecido.

2. Non son (necesariamente) viaxes no tempo: pode estar relacionado, como veremos máis adiante, pero os diferentes universos existirían, na teoría, independentemente da nosa capacidade para viaxar no tempo na nosa propia liña temporal, ou entre un universo e outro.

3. Non son (necesariamente tampouco) realidades alternativas: pode existir un universo moi semellante ao noso, pero tamén outros nos que as constantes físicas sexan tales que non poida albergar vida de ningún tipo, e pode que nin sequera as formas da materia que coñecemos.

Que si é o multiverso?

É unha hipótese enunciada por Huge Everett en 1957, como un xeito de salvar algúns dos problemas que ofrece a mecánica cuántica, que como xa dixo Richard Feymann, se cres que a entendes é porque realmente non a entendes. Ante o problema da medida, exemplificado no arquifamoso gato de Schröedinger, Everett propón que a maneira na que o gato pode estar simultaneamente vivo e morto é adoptando cada unha das dúas configuracións nun universo diferente.

A hipótese do multiverso é iso, unha hipótese, que está a ser obxecto de debate na comunidade científica, a falta de máis datos que podan ir nunha ou noutra dirección. Postulouse que determinadas medicións das microondas que constitúen a radiación de fondo do universo poderían deberse a enerxía remanente doutros universos próximos, pero polo momento non se trata dun dato moi consistente. Ademais existen, non unha, senón múltiples ideas alternativas sobre como podería estruturarse este multiverso. Como burbullas nun baño de escuma, como membranas que conteñen as diferentes realidades, con leis físicas idénticas pero constantes que poden variar, ou incluso con leis físicas distintas, o cal resultaría en realidades inimaxinables máis que dende o punto de vista matemático.

En canto á posibilidade de viaxar entre universos, todo parece indicar que non vai ser posible. A idea da ciencia ficción de utilizar os furados negros ou os furados de verme como se fosen bocas de metro non só resultaría incómoda polo detalle da gravidade infinita, senón que en todo caso conduciríanos a outro punto do noso universo, non a unha realidade diferente no que todo é igual pero a II Guerra Mudial gañárona os nazis.

Biotecnoloxía, agricultura, mercado.

Biotecnoloxía, agricultura, mercado.

Sempre que se fala de biotecnoloxía aplicada á agricultura moita xente bota man dos organismos xeneticamente modificados. Efectivamente neles hai moita biotecnoloxía, pero non só. O solo agrícola e os cultivos están gobernados por complexas relacións de intercambio químico, físico e biolóxico. Fertilidade, estrutura, humidade, aireación, microorganismos e macroorganismos establecen unha rede de dependencias mutuas nun sistema dinámico e cambiante no que a agricultura intervén para desprazar os equilibrios segundo o produto que se pretenda obter. A enxeñaría agraria e a biotecnoloxía permítennos comprender os factores de desenvolvemento dun cultivo e os mecanismos de acción dos patóxenos. Grazas a isto podemos procurar, por exemplo, os antagonistas naturais dun parasito que adecuadamente manexados frean a súa acción: Coa biotecnoloxía obtivemos a chave para entender e reproducir as Trichodermas que interrompen a acción de fungos como a Rhizoctonia ou a Phytophtora (moi daniños no pemento, no tomate, na pataca…); ou explicar por que o nabo introducido nunha rotación contribúe a frear os nemátodos e outros parasitos interrompendo o seu ciclo no chan e beneficiando así o cultivo seguinte.

A biotecnoloxía danos a oportunidade de mellorar xeneticamente unha especie. E non só creando un transxénico; tamén aplicando de xeito eficaz e en menos tempo aquilo que a humanidade leva facendo desde hai algo máis de cinco mil anos: procurar as variantes dun vexetal con maiores aptitudes ou salientando algunha característica en concreto. A selección dunha semente fronte a outra da mesma especie, coa intención de obter graos máis grandes, en maior número, que dean fariña máis branca, ou calquera outro aspecto concreto, guíase exclusivamente por criterios nos que intervén o pensamento racional. Desde o momento que unha persoa escolle certo froito para extraer as súas sementes e reproducilo está facendo valer a súa preferencia e anulando de facto as probabilidades de reprodución doutras sementes da mesma xeración. Este proceder descarta a natureza casual da evolución da especie dando prioridade a unha carga xenética fronte a outra que fica sen sementar. A agricultura, polo tanto, é unha técnica exclusivamente humana: Non existe xa ningún grao de trigo (ou de tomate, ou de centeo,…) que poidamos definir como “natural”.

A biotecnoloxía é unha ferramenta que levamos aplicando hai séculos pero que na actualidade gañou unha certa fama malvada, porque asociamos batas brancas e laboratorios cun afastamento do natural que, pensamos, é a agricultura. Detrás disto escóndese tamén un pensamento simplista e en certo modo inmobilista que tende a vencellar progreso tecnolóxico cun afastamento das esencias representadas neste caso nun ideal agrícola onde existiría unha perfecta comunión entre humanidade e terra. Este ideal non refire un sistema nin un momento concretos do desenvolvemento agrario. Outórgalle certa eternidade a un modelo sen concretar cal e que na realidade non existe: A evolución foi continua e nin sequera os modelos históricos previos á Revolución Verde do século XX (tamén chamados “orgánicos”) obviaban a biotecnoloxía.

Dentro da complexidade e diversidade da agricultura convén ter moi presente o papel do sistema económico. A produción de alimentos tamén se somete ás normas do modelo capitalista, así que a tecnoloxía agraria e os seus avances non están vacinados contra a súa mercantilización. E aí vemos a acción das corporacións que na actualidade manexan a política económica sen excluír, claro, a política alimentaria. Agora ben, identificar biotecnoloxía con esa empresa “X” que todo o mundo ten na boca, resulta unha implicación ben arriscada. Manexar a xenética é un feito científico; o modelo que permite a esa empresa (e outras, tan voraces ou máis) impór unha determinada variante dun cultivo, os seus fertilizantes ou os seus fitosanitarios no canto de outros é un feito económico e discutible.

Unha cousa é a ciencia e outra moi distinta o lucro: Unha posible solución pasaría por incrementar o control público dos procesos biotecnolóxicos permitindo que os recursos e os beneficios revertesen na cidadanía e na produción. Isto ademais de mellorar os procesos agrarios permitiría a remediación das peores consecuencias dun eventual desastre. Modelos hainos pero desde logo ningún deles pasa polo freo a investigación, senón por procurar que esta resida no público e que consiga avaliar, entre outras, as consecuencias de modelos esquilmantes coma o actual.

Imaxe: Campo de trigo. Oscar Antón Perez

Coevolución

Coevolución

A científica Mary Malone, á quen Lyra lle descubriu a posibilidade de viaxar entre diferentes universos, acaba accidentalmente nun mundo (entendemos que un desenvolvemento diferente do planeta Terra) habitado polos extrañísimos mulefa. Nunha versión do noso universo que se diferenciou deste en etapas moi precoces da fomación do planeta, todo o globo está sulcado por enormes estradas naturais de pedra volcánica. Os mulefa, a especie intelixente nesa versión da evolución, son un tipo de ruminante que aproveita as canles de lava endurecida desprazándose por elas utilizando como rodas un determinado tipo de semente.

A historia dos mulefa e a astrofísica Mary Malone, que se ve implicada por Lyra na investigación sobre o Pó, cando a nena chega á nosa versión da realidade de Oxford, pertence á terceira parte da saga de Bill Pullman A Materia Escura, O Anteollo de Ámbar. Son os meus capítulos preferidos, pola fermosa relación de Mary cos mulefa (singular, zalif) e pola maneira tan orixinal que ten Pullman de explicarnos a coevolución.

Como poden existir animais con rodas? En primeiro lugar, rodar ten que proporcionar algún tipo de avantaxe. Nun entorno con herba, ou con superficies rochosas irregulares, as rodas non teñen moito sentido. Nesta versión do universo, os procesos xeolóxicos conformaron inmensas coladas de lava que percorren a superficie do planeta, conformando unha superficie plana e continua sobre a que as rodas poden deslizarse. Os mulefa son unha especie de animal parecido a unha gacela, un cuadrúpedo que vive en manadas, polo que podemos deducir que, igual que no noso mundo, a velocidade é a súa estratexia de supervivencia seleccionada evolutivamente. Polo tanto, as rodas proporcionaríanlles unha avantaxe enorme. No mundo dos mulefa, existe unha especie de árbore cunhas sementes circulares, achatadas e duras, cun orificio central onde os animais introducen o estremo das gadoupas (zarpas? Cascos? Poutas?) a modo de eixo. As extremidades dos mulefa evolucionaron para encaixar nos buracos das sementes e as sementes, á súa vez, precisan do impacto constante contra o basalto que se produce ao rodar para romper e poder xerminar.

Que foi antes, pregúntase Mary, a semente ou as poutas dos mulefa? Os ruminantes e as árbores non poden sobrevivir os uns sen os outros, nun sistema simbiótico perfecto.

No noso mundo, existen moitos exemplos de coevolución, xa que Pullman deixa claro que, sexa cal sexa a versión do multiverso no que nos atopemos, as leis físicas e bioloxicas son as mesmas, e a evolución opera do mesmo xeito, por moi estraños que nos parezan os resultados. Non é menos estraño, ben pensado, o sistema formado polos insectos e as flores, nas que a natureza favorece cores e formas espectaculares só para favorecer esta relación.

Hai outro exmplo aínda máis próximo, pero menos evidente. No mundo de Lyra, e evolución favoreceu a extravagante solución de separar un mesmo ser en dous organismos diferentes, e cada ser humano ten un animal acompañante, chamado daemon. Os daemon e os humanos non poden separarse moito, porque non sobreviven o un sen o outro. No noso mundo, unha especie de depredador social, altamente organizado e intelixente, atopou en certo momento hai aproximadamente 20000 anos unha certa avantaxe en colaborar cunha estraña especie de simios, en lugar de alimentarse deles. Co tempo, cazaban xuntos, coidaban das súas crías e defendíanse mutuamente doutros animais. Incluso aprenderon a recoñecer palabras e a establecer lazos afectivos. Máis adiante, apacentaron os nosos rabaños. Cando miramos aos ollos ao noso can, ambos segregamos oxitocina, a hormona que media as relacións afectivas. Cando xogamos con el, o can pode atacarnos ouveando de alegría, e sabe que non o entenderemos como un ataque. Cando os deixamos ao coidado das nosas crías, sportan estoicamente tiróns, manotazos e empurróns, como se fosen os seus propios cachorros. Como dicía, ás veces a coevolución atopa solucións do máis extravagantes…

tula

Imaxe: a cadeliña Tula, que foi o daemon perfecto

Cita con Rama

Cita con Rama

Leis de Clarke

1. Cando un científico eminente pero ancián afirma que algo é posible, case seguro que ten razón. Cando afirma que algo é imposible, moi probablemente estea errado.
2. O único xeito de descubrir os límites do posible é aventurarse un pouco máis aló, cara ao imposible.
3. Toda tecnoloxía o suficientemente avanzada é indistingible da maxia

Se tres leis foron suficientes para Newton, modestamente decido parar aquí.

Profiles of the future,  Arthur C. Clarke, 1973 (ed. revisada)

Ser piloto da RAF, descubir a órbita xeoestacionaria, e que lle poñan o teu nome a un asteroide e a un dinosauro xa sería suficiente para considerar que tiveches unha vida do máis intensa e interesante. Pero se ademais resulta que escribiches ducias de novelas de ciencia ficción, e entre esas novelas están 2001: Unha odisea no espazo, e Cita con Rama, só podes ser Arthur C. Clarke.

Este verán relín 2001, que no seu momento me parecera menos impactante que a película, e descubrín un novo gusto por ela. O filme e a novela, escritos simultaneamente (non é un filme baseado nunha novela, como puidera parecer. Son dúas obras independentes baseadas na mesma idea), funcionan como unha historia clásica de ciencia ficción (a nave, o robot, os extraterrestres…) e a súa imaxe reflectida nun espello deformante. Todo aquilo que a pelicula ten de suxerente, impresionista e inquedante queda perfectamente clarificado e resolto na obra literaria, que aínda así resulta terrorífica, aínda que por outros motivos. Todo aquel que se pregunte que quere dicir 2001, o filme de Kubrick, non ten máis que ler a novela de Clarke para obter unha idea completa dos acontecementos que se narran. Iso si, non terá a experiencia íntegra a menos que vexa tamén a película.

Hoxe, porén, quería falar de Cita con Rama, a que foi durante moito tempo a miña novela favorita de ciencia ficción. Cita con Rama é o exemplo paradigmático de hard sci-fi: ciencia ficción “dura”, na que o progreso tecnolóxico xoga un papel fundamental. O inicio é sinxelo e case tópico: un asteroide descoñecido achégase á Terra e cando está o suficientemente próximo resulta ser unha xigantesca nave espacial. A civilización humana, que nese momento goza dun estado de paz mundial e colonizou os demais planetas do sistema solar, envía unha nave con tres cosmonautas para explorar este mundo en miniatura.

Spoiler: durante toda a novela, non se produce ningún contacto cos ramáns, os enxeñeiros da nave-mundo. A narración xira en torno a como se produce a gravidade artificial necesaria, a forma do océano interior, e as deducións sobre a natureza da especie extraterrestre a partir da súa tecnoloxía e a que debe ser a súa máxima expresión nesa Arca de Noé intergaláctica. Por outra banda, mediante a exploración deste obxecto, imos sabendo tamén cal foi a evolución da nosa propia civilización. Se en 2001: Unha odisea no espazo, a tecnoloxía figura en primeiro plano, pero a estrutura social semella tirada de Mad Men (os cosmonautas, dirixentes e científicos son homes, que deixan as súas familias na terra, e as mulleres son esposas, azafatas ou taquígrafas, unha organización que xa era anacrónica no ano 2001 real) en Cita con Rama é obvio que o cambio tecnolóxico tivo que producir tamén cambios sociais. As relacións humanas, os xeitos de organización social nun sistema solar completamente habitado, a medicina e incluso as relixións, sufren un cambio dramático, que imos descubrindo a medida que os científicos da misión Rama (dous homes e unha muller) exploran o asteroide artificial.

A ciencia ficción é perfecta para plasmar os nosos medos e as nosas ansiedades con respecto do futuro, a tecnoloxía e a sociedade, e tamén sobre o descoñecido, os outros, o exterior. Pero hai que ser un xenio como Arthur C. Clarke para saber transmitir o que ten o futuro de inquedante, pero tamén de luminoso e esperanzador.

Imaxe: Space Colony. Rick Guidice, NASA Ames Research Center. Public domain.

Bach: os números, as ideas e os días.

Bach: os números, as ideas e os días.

– Señores -dixo- convídoos a que vaian medir aquel quiosco. Verán que a lonxitude do entarimado é de 149 céntímetros, é dicir, a cen mil millonésima parte da distancia entre a Terra e o Sol. A altura posterior dividida polo largo da fiestra da 176/56 = 3,14. A altura anterior é de 19 decímetros, que corresponde ao número de anos do ciclo lunar grego. A suma das alturas das dúas aristas anteriores e das dúas aristas posteriores da 190 x 2 + 176 x 2 = 732, que é a data da vitoria de Poitiers. O espesor do entarimado é de 3,10 centímetros e o ancho do marco da fiestra é de 8,8 centímetros. Se reemplazamos os números enteiros pola letra alfabética correspondente teremos C0 H8, que é a fórmula da naftalina.

– Fantástico -dixen-. Verificouno vostede?

– Non. Pero un tal Jean-Pierre Adam fíxoo con outro quiosco. Cos números pódese facer calquera cousa.

Umberto Eco. O Péndulo de Foucault.

Sempre que falo de ideas irracionais céntrome naquelas que teñen que ver coa saúde, en parte porque me quedan máis cerca, en parte porque as súas consecuencias adoitan ser máis concretas e dramáticas. Pero existen outras ciencias que poden ser retorcidas e pervertidas para xustificar supersticións. O exemplo máis inmediato podería ser a astronomía e a astroloxía, a súa copia de marca branca, e porén hoxe apetéceme falar das matemáticas e a numeroloxía.

Igual que no caso da astroloxía e a astronomía, no seu incio as matemáticas tamén se mesturan co esotérico e o máxico, a pesar de que hoxe nos poidan parecer a máis exacta das ciencias ou, incluso, a linguaxe da ciencia. O propio Pitágoras tiña unhas ideas do máis estrañas sobre os números e o seu significado místico, probablemente tomadas dos grandes matemáticos exipcios. A cada número atribuíalle diferentes propiedades, e tamén cría na posibilidade de ler significados na suma de diferentes cifras. Ademais, a música, que no mundo clásico formaba parte das matemáticas, tamén tiña estas peculiares características esotéricas. O modo menor, por exemplo, considerouse durante séculos como melancólico ou maligno. Na Idade Media e máis tarde, no Renacemento, todo este caudal de pensamento máxico foi aproveitado pola Alquimia, que se gababa de proceder directamente dos sabios exipcios.

Era Bach, o señor aburridote, un alquimista numerólogo? Ocultaba a sua obra claves esotéricas? O libro de Ramón Andrés sobre a vida de Bach, narrada a través das obras da súa biblioteca, Johann Sebastian Bach. Los días, las ideas y los libros, fala de todos os intentos de vencellar a obra de Bach cos templarios, os rosacruces e os alquimistas, a través da rica correspondencia matemática da súa obra.

É certo que B. gostaba de ocultar pequenos xogos matemáticos nas súas patituras, como a célebre signatura B-A-C-H que incluía en moitas das súas obras, ou as alusións cifradas ao nome da súa esposa. Porén, sumar os compases para acadar a data da execución dos últimos templarios, ou a data de nacemento de Christian Rosenkreuz, como se ten feito, semella bastante próximo á pasaxe do quiosco de Eco.

O que probablemente acontecía, á luz de todas as crónicas contemporáneas, é que Bach tiña unha mente matemática privilexiada, que puido levalo a ser outro Newton de escoller ese camiño, e que lle permitía, por exemplo, improvisar un canon a seis voces sobre un tema ao azar. A música é unha estrutura matemática, e contén en si mesma múltiples estruturas que son inherentes á propia armonía, sen necesidade de máis intencionalidade máxica. A Paixón Segundo San Mateo é suficientemente incrible en si mesma, sen necesidade de ser unha alegoría rosacruciana. Ás veces, a necesidade de atopar misterios ou conspiracións ocultas, pode desviar a atención do asombrosa que é a realidade.

P.S: se queredes unha mostra da auténtica proeza matemática de Bach, aquí vos deixo o Canon Cangarexo, unha composición coa forma dunha banda de Möebius infinita.

Bach salvoume a vida

Bach salvoume a vida

Cando se fala de doenza mental, aparecen moi rapidamente dous estereotipos: o tolo perigoso psicópata asasino, ou o xenio perturbado e excéntrico. Nesta segunda categoría cabe a xenialidade en todos os eidos, o científico tolo, o artista torturado, o escritor depresivo e fóbico social, o matemático autista. Os exemplos son abondosos: Virginia Wolf, John Nash, Robert Schumann, Van Gogh.

Por suposto, o nesgo é evidente, porque aquelas persoas con doenzas mentais sen estas capacidades asombrosas non se fixeron famosas, e non as coñecemos. Ademais, existe un nesgo de asociación: cando dous acontecementos aparecen xuntos, tendemos a atribuírlles causalidade. É a xenialidade produto da doenza mental, ou a doenza mental produto da xenialidade? En realidade, a correlación (que dous feitos aparezan simultaneamente) non implica causalidade (que un sexa produto do outro), pero o noso cerebro vén preprogramado para funcionar dese xeito. Esta é a base de case todas as supersticións, como ao perder ou gañar batallas despois de que un gato negro cruce por diante das nosas tropas (e das do inimigo), e botarlle a culpa do resultado ao pobre animal.

Estes días prestáronme Instrumental, o libro autobiográfico do pianista James Rhodes. Deixoumo, conminándome enerxicamente a lelo, alguén que me coñece moi ben, e sabe que toca dous temas que me interesan moito: Bach e a enfermidade mental.

A tese de Rhodes sobre como se relacionan a xenialidade e a enfermidade mental resúmese nunha frase escalofriante: “Se comparásemos a vida con correr unha maratón, os abusos sexuais na infancia terían o efecto de quitarche unha perna e cargarte cunha mochila chea de tixolos na liña de saída”. Rhodes non fala de diagnósticos, pero describe a perfección un trastorno límite de personalidade, e posiblemente tamén unha síndrome por estrés postraumático, provocada polas violacións repetidas durante anos das que foi obxecto. Eu pensaba que tiña callo con estas cousas, e aínda así tiven que parar de ler un par de veces. Despois non digades que non vos avisei.

Instrumental fala da enfermidade mental, dos ingresos psiquiátricos, das adicións e das autolesións, pero faino sen autocompaixón e sen ton épico ou heroico. Non hai tampouco esa aura de xenio perturbado que tanto me molesta, porque é unha forma máis do estigma. O que conta Instrumental é a historia dunha persoa xenial a pesar da doenza, que acada un elevado grao de pericia técnica a pesar de telo todo en contra.

Que pinta Bach en todo isto? James Rhodes di no seu libro que foi a Chacona en re menor o que, literalmente, salvou a súa vida. Entendemos que o pracer que lle produce a música, e esta peza en concreto, foi o que en certos momentos fixo que merecera a pena continuar vivindo unha vida con enormes sufrimentos, físicos e psíquicos. O paradóxico é que precisamente a Chacona está escrita nun época de enorme sufrimento para o propio Bach, tras a morte repentina da súa primeira esposa, María Bárbara. Ademais, Bach serve para exemplificar xusto o extremo contrario: sería o antítese do xenio tolo. Un tipo familiar, traballador e metódico, do que se coñecen poucas anécdotas escabrosas e que é considerado por moita xente como un señor aburridote.

Porén, Johann Sebastian tiña todos os boletos para volverse tolo, ou cando menos para ter unha historia de traxedia e melodrama: viu morrer a varios dos seus fillos, un deles desapareceu sen máis, vítima probablemente dun axuste de contas, e María Bárbara falece tamén durante unha viaxe de del, de maneira que, cando regresa á casa, atópase coa noticia. En cambio, a reacción foi xusto a oposta: traballo, traballo e traballo.

En realidade, a historia do xenio tolo non é máis ca un cliché do Romanticismo, e do “xenio de Leipizg” non se fai esa narrativa porque, simplemente, naceu antes de tempo. É certo que Schumann, por exemplo, tiña algún tipo de enfermidade mental, probablemente un trastorno bipolar moi grave, ou unha psicose, e que a súa obra estivo marcada pola doenza, pero como algo que o limitaba, non como o acicate da súa creatividade. E se non, aí está Bach para demostralo, o xenio entre os xenios, a quen, como a Rhodes, posiblemente a música lle salvou literalmente a vida.