Navegación por
Etiqueta: teoría da mente

Por que cremos en cousas raras (II): mito, metáfora e mentira

Por que cremos en cousas raras (II): mito, metáfora e mentira

Outra cuestión que se nos presenta frecuentemente é a da utilidade da crenza. Se a crenza falsa (relixiosa, supersticiosa ou sobrenatural) está presente en todas as sociedades humanas, debe servir para algo. Este “servir para” debería facer revolverse no seu asento a calquera darwinista de ben. O longo pescozo da xirafa “serve para” acadar as pólas máis altas? Iso soa a deseño intelixente ou o que é peor, a lamarckismo. En realidade, a maneira correcta de enfocalo é que as xirafas cos pescozos máis longos foron seleccionadas para sobrevivir. Non “serve para” nada. Co da crenza pode ser semellante. Pode ser que as crenzas non teñan unha “utilidade”, senón que máis ben doten dunha avantaxe ao individuo ou grupo de individuos que as xeneran.

1. Causalidade: COMO. Unha teoría ao respecto é que as crenzas responden á necesidade humana de atopar respostas. O noso cerebro funciona buscando causalidade, e cando non a atopa, invéntaa. En situacións nas que non existe posibilidade de achar a resposta real a certos fenómenos, os seres humanos inventan mitos acerca de deuses que provocan o raio, a chuvia ou fan medrar as colleitas. Buscan unha explicación causal, pero falsa. Dende este punto de vista, se a crenza tivo algún tipo de sentido evolutivo, hai xa tempo que o perdeu, porque xa non precisamos a Thor para explicar por que se produce o trono. Unha mágoa.

2. Causalidade: POR QUÉ. Hai outro tipo de relacións causais non tan obvias que teñen que ver, non con buscar unha relación errónea, senón con buscar causalidade alí onde non a hai. Podemos chegar a entender como se produce realmente o trono, pero nunca atoparemos unha resposta a por que lle pasan cousas malas ás persoas bóas. Ese tipo de causalidades, simplemente, non existen. Buscar un motivo en eventos aleatorios é moi propio do pensamento relixioso, e case todas as crenzas teñen as súas propias respostas. Nas relixións politeístas explícase moi ben polas liortas, alianzas e contraalianzas entre as distintas divinidades (a ofrenda que lle levaches a Afrodita era moito mellor que a de Artemis, hoxe non vas cazar nin un triste coello, pero vas ligar), pero no monoteísmo a cousa complícase. A teoloxía ten toda unha rama adicada ao “problema do mal” (se deus é bo, por que permite que sucedan cousas malas?) que trata de parchear con escaso éxito esta flagrante contradición. Polo tanto, neste segundo suposto, as crenzas poden ter unha utilidade, pero non soportan a proba do mínimo contraste lóxico.

3. DE CASUALIDADE: As crenzas aparecen como unha consecuencia aleatoria doutras características do cerebro humano que si son favorables evolutivamente. Particularmente, da linguaxe e da teoría da mente. A linguaxe fai posible que transmitamos unha grande cantidade de información entre individuos, sen que sexa necesario que cada un deles chegue por si mesmo a certa conclusión. Se un individuo atopa caza e o comunica, todo o grupo posúe esa información. Para que isto suceda, e necesario que o resto “crea” a información que se lle transmite. Polo tanto, a utilidade da crenza, entendida como dar algo por certo sen necesidade de comprobalo persoalmente, é evidente. Claro que isto pode dar lugar, nun segundo paso, a que asumamos como certas cousas que non o son, con tal de que teñan algunha avantaxe para o grupo, en termos de cohesión, identidade ou seguridade. Tamén se pode dar que, no medio de algún conxunto de regras míticas máis ou menos arbitrarias, exista unha delas que confire avantaxes, como por exemplo algunhas prohibicións alimentares. Dado que as persoas que forman esa comunidade non teñen xeito de saber cal é a norma que lles beneficia, todo o conxunto se perpetuará, e ademais daráselle unha explicación sobrenatural. Científicos como Stephen Jay Gould avogaban por esta última explicación, a crenza irracional como un subproduto (indesexado) da linguaxe e, secundariamente, da teoría da mente.

4. FAIME CASO: O último (e peor) motivo para crer é o medo. Se é certo que as crenzas irracionais están presentes en todas as épocas e culturas, non o é menos que tamén sempre serviron para atemorizar, controlar e manter un determinado (e inxusto) status quo. As relixións monoteístas e as súas leis salvaxes son as que nos quedan máis preto, pero o aparentemente inofensivo budismo tamén se empregou para someter e explotar poboacións enteiras, por non falar da pintoresca relixión hindú e o seu divertido sistema de castas. Aínda que non fose así, as relixións en tanto organización fomentan un tipo de pensamento pouco crítico e pouco orixinal, e reprimen, incluso fisicamente, a disensión.

En calquera caso, aínda que poidamos atopar unha utilidade positiva de determinada crenza, isto non afectaría á súa veracidade. Podes crer o maior disparate polos mellores motivos, e que ademais crelo sexa moi positivo para ti, e seguirá sendo falso.

Imaxe: Leda e o Cisne, de Antonio da Correggio. Cousas moi, pero que moi raras… Ou era unha pomba?

Teoría da Mente (II): Neuronas Espello

Teoría da Mente (II): Neuronas Espello

Leonardo Fogassi era un científico con fame. Supoño que é o que ten traballar con macacos aos que se premia con comida. Aos científicos ninguén lles dá galletas cando descobren algo! Así que decidiu merendar cun dos plátanos que en realidade eran para os monos, pero esa tarde ían sobrados e xa non parecían interesarlles moito as recompensas froitícolas. Cando Leonardo pela o plátano, mentres o seu macaco o observa atentamente, a pantalla do computador que monitoriza a actividade cerebral do mono ilumínase. Cada vez que se repetía o movemento, o cerebro do animaliño reaccionaba como se fose el mesmo quen pelaba o plátano.

Rizolatti e Fogassi, que non buscaban para nada este resultado no seu experimento, chamaron a estas células que se iluminaban neuronas-espello. Gustaríame dicir que en honor a este blog, pero era 1992 e Internet aínda era cousa de catro frikis. A súa función aínda non está clara, pero todas as persoas que traballan en neurociencia andan alborotadas en torno a este descubrimento, porque semella que pode implicar cuestións como a empatía, a colaboración ou a identificación das emocións dos outros. É dicir, podería ser o substrato biolóxico da Teoría da Mente.

As neuronas espello en humanos só son unha hipótese, principalmente porque os neurocientíficos non adoitan ter amigos que se deixen cravar eléctrodos no cerebro para constatalo, pero hai abondosa evidencia indirecta sobre a súa existencia, que podedes consultar calquera día aquí, aquí e aquí. Parecen estar implicadas na comprensión da acción e do seu obxectivo, máis aló dos movementos implicados nela. Por exemplo, o macaco de Fogassi pode “entender” que el pela o plátano porque quere comelo, ademais de ver os movementos que realiza. Polo tanto, podería prever cal é o seguinte paso da secuencia. Isto ten unha implicación directa na xénese da teoría da mente, porque é o primeiro paso para entender o que acontece nunha conciencia que non é a nosa, e poder “poñerse no lugar do outro”. Calquera que teña can e que observe como xoga con nós, facendo “como se” nos atacase, entenderá que certos animais tamén posúen un certo grao de Teoria da Mente: o noso can sabe que é un xogo, e sabe que nós sabemos que nos ataca “en broma” e reaccionamos en consecuencia.

Todas as consecuencias da existencia das neuronas espello serán probablemente o tema da próxima década na investigación en neurociencias, pero eu creo que, ademais, van ter unha importante consecuencia colateral: se cadra temos que empezar a formularnos que é ser humano, se podemos considerar humanos tamén a outros animais ou se a autoconciencia non é unha cuestión de todo ou nada, se non que pode estar presente en diferentes graos ou de diferentes xeitos. Podería haber moitas maneiras de ser humano?

Teoría da Mente (I)

Teoría da Mente (I)

O outro día, explicando o que era a Teoría da Mente (de agora en diante TOM, abreviado do inglés) decateime de que era un nome tan grandilocuente e pretensioso como o da famosa Teoría do Todo ou M, da que xa falei algunha que outra vez aquí. Pero peor, en realidade, porque a Teoría do Todo si que o explicará TODO unha vez apareza o maldito bosón de Higgs, mentres que a Teoría da Mente non pretende, nin moito menos, explicar a mente no seu conxunto. O único que explica a TOM é que, para relacionarnos cos demais, é imprescindible partir da teoría de que tamén teñen mente.

Isto, que semella tan estúpido, queda claro no sensacional exemplo de Sally e Ann. Para adaptalo á nosa realidade sociocultural, vámoslles chamar Uxía e Jennifer. Supoñamos que Uxía e Jennifer teñen unha caixa e unha cesta, e que nesta última gardan unha pelota. Uxía sae do cuarto e Jennifer mete a pelota dentro da caixa. Cando Uxía volve entrar, onde buscará a pelota? Obviamente, calquera de nós diría que Uxía vai buscar a pelota na cesta, onde a deixou cando saíu do cuarto. Un autista, en cambio, podería dicir que Uxía vai buscar a pelota na caixa, que é onde realmente se atopa.

Cal é a diferenza entre os dous tipos de razoamentos? A diferenza estriba en que un autista non posúe teoría da mente, é dicir, non comprendería que os contidos mentais de Uxía poden ser diferentes dos propios ou, en casos extremos, nin sequera chegaría a comprender que Uxía posúe unha mente propia. Uxía vai buscar a pelota na cesta porque ela pensa que está na cesta, aínda que realmente está na caixa, e nós sabémolo. É dicir, a mente de Uxía posúe contidos diferentes dos nosos, e polo tanto chega a unha conclusión diferente.

A TOM postula que, nas nosas interaccións con outros seres humanos, facemos a comprobación inconsciente e sistemática de cales poden ser os contidos da súa mente. Existe unha comunicación non verbal constante coa que nos facemos unha idea aproximada (unha teoría) do que as outras persoas pensan ou senten.

Poderiades dicir que non podemos saber o que os outros pensan. O exemplo de Jennifer e Uxía demostra que determinados contidos de pensamento son susceptibles de ser deducidos polo contexto: se Uxía non ve a Jennifer cambiar a pelota de lugar, non pode saber onde está realmente. Se non existise teoría da mente, non sería posible mentir, pero tampouco interpretar ou producir creación artística, porque non poderiamos diferenciar o real do finxido, e tampouco a ironía, ou o dobre sentido.

A TOM tamén describe como a nosa mente é quen de funcionar en varios niveis sucesivos, como se fose un xogo de bonecas rusas: sei que ti sabes que eu sei. Ou ao revés, fago que ti creas que eu creo. Por suposto, todo se basea nunha aproximación á realidade, que é moito mais complexa do que podemos captar, pero tamén a nosa propia percepción de identidade non deixa de ser unha aproximación útil de algo moito mais complexo. O cerebro humano funciona dese xeito: xeramos hipóteses e comprobámolas continuamente, refinándoas ata o límite da nosa capacidade de interpretación da realidade. Pero sempre será a mellor aproximación posible ata o momento, porque como dixo Lyall Watson, se o cerebro fose tan simple que puidésemos entendelo, seríamos tan parvos que non o entenderíamos.