Navegación por
Etiqueta: Astronomía

O saber popular e o nome dos astros

O saber popular e o nome dos astros

Hai moito tempo, houbo un mundo no que os animais podían falar, as persoas podían transformarse en animais ou deuses, e os bosques estaban poboados polos seres máis estraños que puideramos imaxinar. Ese remoto mundo é o mundo das lendas e mitos tradicionais que formaron, e forman parte, das diversas culturas que, consecuencia da nosa progresiva adaptación aos diferentes hábitats deste planeta, fomos conformando ao longo de séculos.

Moitas lendas consérvanse gracias aos contadores de contos, homes e mulleres que, despois de recoller as historias dos seus antergos, transmitíanas ás xeracións seguintes. Nalgunhas culturas, particularmente nas que carecían de escritura, o papel destas persoas resultou fundamental para conservar eses contos. E eses contos desempeñan unha función social ao reflectir unha forma particular de entender o mundo próximo a cada pobo e a súa relación coa Natureza máis inmediata. Ás veces explicaban fenómenos que acontecían de súpeto, outras a propia orixe do pobo ou, incluso, do Universo, pero en moitos casos transmitían, de forma alegórica, costumes dese pobo ou pautas de comportamento para as persoas. Moitas desas historias líanse directamente no ceo.

Mensaxes diferentes, claro está, segundo os ollos de quen ollara. Así, sen remontarnos moito no tempo e no espazo, na zona de Bergantiños, a tres estrelas moi semellantes e próximas entre si déuselles o nome das Tres Leiteiras, pola relación entre a súa posición no ceo nocturno e a época de abundante leite nas vacas. Noutros tempos ou noutros lugares, esas tres estrelas formaban parte do cinto dun cazador xigante, Orión, ou eran o corpo dunha bolboreta.

Agrupamos as estrelas en constelacións, pero iso non significa, como sabemos hoxe en día, que teñan que gardar algunha relación entre si, puidendo estar moi lonxe unas das outras. Agrupámolas para contar historias ou, entre outras cousas, para poder orientarnos mellor no ceo. Esas agrupacións ou constelacións receben, por iso, nomes de animais, de heroes das diferentes mitoloxías ou de obxectos evocados por unha determinada distribución desas estrelas. Como exemplo, vexamos a distribución das sete estrelas que xunto con outras moitas forman unha constelación moi coñecida, a da Osa Maior. Dende a Idade Media, e procedente da Europa Central, o conxunto desas 7 estrelas coñecémolo co nome do Carro; sen embargo, en Francia chámanlle a Cacerola, en Inglaterra, o Arado, e en Norteamérica, recebe o nome do Gran Cullerón.

As estrelas máis coñecidas son: o Luceiro, o Sete Estrelo, a Vía Láctea e a Estrela do Norte. O Luceiro era a estrela coñecida polos madrugadores, que eran moitos, principalmente arrieiros e canteiros que tiñan que andar camiño. O luceiro da tarde chámase a “estrela da fartura”. A saída lo luceiro considérase o remate do día.

Pero imos coa Osa Maior. Para todo o mundo é O Carro, outra denominación moi frecuente. Pero ninguén soubo explicarme a orixe do nome ata que un pastor contoume que lle chaman o carro pero que en realidade son os sete bois que tiran do carro. E nese punto é doado lembrar os Septem Triones das Xeórxicas de Virxilio e da lenda que relaciona eses bois coa Osa Maior. ¿Como é posible que despois de 1000 anos se manteña esa tradición? Así como todo o mundo recoñece a Osa Maior como O carro das estrelas, ninguén da nome á Osa Menor. Iso si, a xente distingue facilmente a Estrela do Norte, outro nome da estrela Polar.

Respecto aos luceiros ou planetas, coma os romanos, os nosos campesiños e mariñeiros nunca están seguros de que o luceiro da mañá ou do alba e o luceiro da tarde sexan o mesmo astro (o planeta Venus), aínda que en ámbolos dous casos lle dan moita importancia. Iso si o diferencian ben do luceiro da noite, que é case sempre o planeta Xúpiter.

Non se pode dedicar tempo ningún a contar estrelas porque saen verrugas, tantas como estrelas se contaron. Con todo, fálase de contar estrelas e contalas en cantidade, soamente que, recolléndoas no sombreiro. Tendo en conta que nun ceo escuro o ollo humano pode chegar a contar entre 2500 e 3000 estrelas, andaban ben atinados os nosos antergos. As estrelas fugaces, na miña terra, chámanlle as Carreiras de San Lourenzo, por verse moito nos comezos do mes de agosto (As Perseidas, popularmente coñecidas tamén como bágoas de San Lourenzo).

Dende a época das peregrinacións a Compostela coñécese a Vía Láctea co nome de Camiño de Santiago. Na Galiza do sur, concretamente na Terra de Cotobade, chámase Camiño de Santo André. O sol, a lúa e as estrelas seguen sendo na vida conselleiros de traballos, de viaxes …

A sabedoría popular é un xeito de coñecemento que deriva da experiencia, a veces unha experiencia de séculos, e hoxe en día, por milleiros de razóns comprensibles, este tipo de sabedoría consérvase mellor no campo que na cidade, onde a modernidade é xa o único que ten cabida. Compréndese mellor que sexa no campo, e especialmente a onde non ten chegado a contaminación luminosa, onde as persoas non afeccionadas á astronomía conservan unha mellor memoria dos nomes das estrelas e os asterismos máis significativos.

Emilio Castro

Para saber máis:

  • Antonio Fraguas. “Do tempo e dos astros”. Biblioteca Antonio Fraguas. Editorial Galaxia, Vigo, 2019.
  • Ramón Vilalta López. “Astronomía práctica e outras cousas”. Colección Ensino. Editorial Toxosoutos, Noia, 1999.
  • José Luis Comellas. “La sabiduría popular y el nombre de las estrellas”. Tribuna de Astronomía y Universo. Revista de Astronomía, Astrofísica y Ciencias del Espacio. II Época – Nº 11. Equipo Sirius, Madrid, mayo 2000.
Enigmas e mestres cervexeiros

Enigmas e mestres cervexeiros

Cando era nena, pensaba que me gustaría chegar a ser moi velliña porque así tería máis probabilidades de presenciar o descubrimento de vida extraterrestre. Se estades imaxinándome como unha nena resabida e repelente, con aparato dental e lentes, a resposta é si. O caso é que parece que non vou ter que esperar a ser particularmente velliña (aínda que a idade que teño agora pareceríalle a total decrepitude ao meu eu dos cinco anos) para ver o descubrimento de vida alieníxena.

Cando digo vida, non me refiro a vida intelixente, e se cadra nin sequera a vida pluricelular complexa. Aínda que descubrir un planeta con animais e prantas exóticos sería espectacular, simplemente atopar vida bacteriana abriría miles de novos interrogantes e despexaría outros. Por exemplo, todos os seres vivos teñen que ter ADN, ou algo semellante? Todos replicarán do mesmo xeito algún tipo de código? E de ser así, sería un ADN cos mesmos compoñentes que o noso, ou completamente diferente? Ou nin sequera terá como base o carbono, e daí si que non sabemos o que pode saír? Iso só cunha minúscula bacteria.

O descubrimento do ano, o sistema planetario de Trappist-1 (un sistema planetario con nome de fabricante de cervexa, xa estou facendo a maleta para mudarme) é un paso adiante na busca de vida intelixente do máis prometedor, aínda que non sexa a antesala de noticia científica do século. Que posibilidades reais hai de que haxa vida nalgún planeta do sistema Trappist?

A FAVOR

  • Planetas rochosos semellantes á terra: sempre que se busca vida, asumimos que o que buscamos é semellante ao que coñecemos. Pode ser que exista vida en condicións extraordinariamente diferentes, pero o que sabemos seguro é que en planetas rochosos pode existir, porque o noso propio planeta é deste tipo. Trappist-1 conta con sete planetas deste tipo.
  • Riciños de Ouro: nin demasiado quente nin demasiado frío. A presenza de auga líquida é como o Santo Grial da busca de vida, e para iso é necesario que as temperaturas do planeta estean dentro da zona de habitabilidade ou Riciños de Ouro, aquelas que permiten que a auga non se conxele nin se evapore. Se as temperaturas son demasiado baixas, as moléculas non terán suficiente mobilidade para combinarse e crear as longas cadeas que sustentan a vida. Se son demasiado altas, estarán demasiado lonxe, en forma de gases, para combinarse. En Trappist, polo menos tres dos sete planetas están na zona de habitabilidade.
  • Proximidade entre os planetas: no sistema Trappist os planetas están particularmente preto, polo que sería incluso posible que se producise o fenómeno da panspermia, a sementeira de vida dun planeta cara a outro.
  • Atmosfera: as observacións parecen confirmar que os planetas deste sistema teñen atmosferas gaseoas, un factor esencial para que se poida formar vida, polo menos tal e como nós a coñecemos.

EN CONTRA

  • Acoplamento por mareas: os planetas de Trappist-1, debido á súa proximidade á súa fría estrela, sofren forzas gravitacionais moi intensas, que fan que ofrezan sempre a mesma cara á estrela, do mesmo xeito que sempre vemos a mesma cara da nosa Lúa. Isto implica unha cara do planeta en noite perpetua e a outra achicharrada por un día interminable. Existirían zonas de lusco-fusco ou sombras nas que a temperatura será menos extrema, pero esta caracterísitica complica realmente as cousas.
  • Radiación: a estrela de Trappist é pequena e fría, e as temperaturas tépedas son posibles porque os planetas están moi preto. Tanto, que o ano do máis cercano dura un día terrestre. Pero aínda que a temperatura sexa axeitada, esa cercanía fará que os planetas soporten unha radiación moi intensa procedente da súa estrela, unha anana vermella, que pode ser suficientemente letal como para imposibilitar a vida.
  • Campo magnético: como xa explicamos noutro post, o campo magnético é o que evita que a radiación da túa estrela te churrasque. No caso de Trappist-1, unha estrela vermella ultra-radiactiva, que os seus planetas teñan campo magnético, é aínda máis importante se buscamos vida. Por desgraza, a baixa densidade observada non suxire un núcleo ferroso fundido que sexa quen de producilo.

En calquera caso, sexa ou non Trappist o primeiro lugar no que a detectaremos, o descubrimento de novos exoplanetas rochosos case cada mes fai prever que xa non está moi lonxe, e que o universo estará, como dicía Carl Sagan, bulindo de vida.

Carl Sagan Cosmos dandelion

Imaxe: De NASA/JPL-Caltech – Catalog page · Full-res (JPEG · TIFF), Dominio público, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=56513807