O outro lado do espello

Estou metida nunha lea que implica ir de xira por institutos e falar con moitos rapaces, e está a resultar unha experiencia divertidísima e moi estimulante, da que estou aprendendo un montón, pero cando o conto, a reacción case unánime é algo así como: “uf, adolescentes!”. Parece que estou contando que me apuntei voluntariamente para que me meteran nun tanque con escorpións, tipo Houdini.

Lembrades como erades vós mesmos con 15, 16, 17 anos? Eu recórdoo perfectamente, e por unha banda identifico completamente a miña personalidade e as miñas aspiracións naquela época, pero por outra teño a impresión de ser unha persoa completamente diferente. Esa vivencia debeu inspirar con facilidade mitos como o de Perséfone, a doncela infantil e ao mesmo tempo superpoderosa (e escurísima) deusa do inframundo. Ou as triplas deusas do norte de Europa, moza, muller e vella. Nos mitos clásicos, a figura do adolescente, ou da persoa que se atopa na transición entre a infancia e a idade adulta, sempre aparece rodeada dun halo case máxico, como máxicos debían de parecer os cambios tan rápidos que se operaban nesas etapas para as sociedades precientíficas.

O caso é que non é maxia, aínda que o pareza, e o cerebro adolescente experimenta unha serie de cambios relativamente bruscos e universais, que explican esta sensación de estrañamento que teñen algúns adultos ao tratar con eles, e que podemos ter nós mesmos ao lembrar esa etapa das nosas vidas. “Con 15 anos vólveste idiota”. Pois non, queridiños, non te volves idiota. Tampouco deixas de selo cando cumpres 30. O que pasa é que os cerebros de 15 anos non funcionan igual que os de 30. Por exemplo, a cortiza prefrontal, a parte do cerebro responsable da planificación e o control de impulsos, situada sobre os ollos, non está aínda completamente desenvolvida. Polo tanto, é difícil que unha persoa desa idade sexa quen de prever consecuencias ou facer planos a longo prazo coa mesma eficacia que alguén de máis idade. Por outra banda, ten lugar un proceso chamado “poda neuronal”, que como o seu propio nome indica, consiste nunha morte programada (apoptose) de certo número de neuronas, para permitir que as restantes establezan conexións máis eficaces. Se o queremos ver así, o cerebro infantil acumula información, pero na adolescencia comeza a organizala.

Outra característica desta fase é a mellora das conexións entre a amígdala, a área do cerebro responsable das emocións, e a cortiza prefrontal. Moitas veces achácase aos adolescentes que son ao mesmo tempo adultos intelectualmente pero infantís no plano emocional. Isto explícase porque ambas áreas están aínda en proceso de integración, e polo tanto a capacidade de manexo emocional non é aínda tan boa como o será despois (tamén hai moitos adultos que non lidan ben con estados emocionais intensos).

Ademais, toda a arquitectura de neurotransmisores cambia, e aumentan os que teñen que ver coa actividade, iniciativa e impulsividade, porque os adolescentes deben, dende o punto de vista evolutivo, comezar a facer cousas que non facían na infancia. O repertorio de novos comportamentos debe aumentar vertixinosamente para que o individuo madure e busque o seu lugar social (ás veces coa oposición, frontal e desesperada, dos pais) e isto conséguese a base de ensaio e erro, impulsado por uns circuítos de recompensa (as áreas do cerebro que fan que busquemos actividades satisfactorias e agradables) hiperactivados.

Todo isto tamén me fai pensar en que lles estamos pedindo a cerebros aínda inmaturos. Suponse que son anos nos que teñen que tomar decisións que van marcar o seu futuro por completo, como que estudar, ou se comezar a traballar. Por unha banda, os adultos continuamente repetimos a mensaxe de que son inmaturos, incapaces, impulsivos e desastres en xeral, que non saben gobernar a súa vida, pero despois queixámonos cando non son quen de tomar decisións importantísimas e con moitas repercusións, cousa, por certo, na que os adultos tampouco somos o que se di uns expertos. Teñen que explorar, probar e equivocarse, e dicímoslles continuamente que o fan mal. Que van á toa, que non son consistentes. Teñen que diferenciarse e construírse, e pretendemos que se comporten como nenos ou coma adultos, segundo nos convén en cada momento. Todo, menos recoñecer as particularidades destas etapas, e tamén as cousas boas que teñen, e que non está tan presentes noutros momentos da vida. A enerxía, o entusiasmo, a potencialidade, a espontaneidade. Non será que temos un chisquiño de envexa, un chisco só, cando dicimos o de “uf, adolescentes”?

Imaxe: The Fate os Persephone. Walter Crane, 1877.

Test de Wada

16/10/2016 A Raíña Vermella

Unha das experiencias máis impresionantes que vivín estes últimos anos foi estar presente nun test de Wada. É unha proba que se realiza en quirófano para preparar a cirurxía da epilepsia. Como xa sabedes, a epilepsia é unha actividade anormal de certo grupo de neuronas no cerebro, que se xeraliza ao resto das células colindantes, como as ondas nun estanque. Dependendo de que áreas afecte, producirá convulsións, perdas momentáneas de consciencia, alucinacións ou estados de éxtase relixioso. Si, xa hai quen di que deus está no cerebro. No lóbulo temporal, concretamente.

Para eliminar esta actividade anormal, útilizanse fármacos anticonvulsivos, e en situacións extremas, ciruxía intracerebral. O problema da cirurxía é que as funcións cerebrais non están perfectamente delimitadas, e varían dun individuo a outro, así que sería doado afectar outras zonas que soportan funcións normais. Pode que o lugar que hai que eliminar controle a fala, a comprensión ou o movemento dun membro. Por sorte, o cerebro xeralmente ten un plan B, unha área no outro hemisferio que controla o mesmo aspecto, pero isto non é igual en todas as persoas. Unhas teñen o control máis repartido entre os dous hemisferios e outras case todo concentrado no mesmo. A isto chámaselle lateralización. Canto máis lateralizado, máis concentrado estará o control nun só hemisferio cerebral.

O hemisferio esquerdo pasa por ser o lóxico, o racional e o que se ocupa de todo aquilo que nos fai intrínsecamente humano. Para o dereito quedaría o sentimental e o emocional. Eu mesma compartía un tanto esta visión, ata que me convidaron a estar presente nun test de Wada.

No test de Wada estás desperto e perfectamente consciente, porque o cerebro non ten terminacións nerviosas para a dor, así que é suficiente con anestesia local externa. Do que se trata é de comprobar que fai exactamente a área que hai que extirpar, por se tocamos algo importante. Se o cerebro está moi lateralizado (ten poucas “copias de seguridade” no outro hemisferio), podemos ter un problema á hora de reseccionar unha área, porque non seremos capaces de recuperar a función. Polo tanto, o test constiste en anestesiar primeiro un hemisferio e despois o contrario, para ver canto da función se conserva. Como o paciente está consciente, pódeselle pedir que resolva operacións matemáticas, nomee obxectos e describa imaxes.

Así que alí estaba eu, embozada nunha desas batas de papel e subida nun tallo, tratando de que non se me movera moito o gorro baixo a mirada reprobadora da enfermeira, que xa me advertira antes que, como vira un só rizo asomar por debaixo, poñíame fóra. Cando anestesian o hemisferio esquerdo, pasa o esperable: o paciente continúa consciente e conectado co medio, pero non é quen de realizar operacións matemáticas sinxelas, por exemplo. Unha suma de 2+2 de repente vólvese imposible. O rapaz decátase, ademais, e aínda que lle advertiron antes de entrar do que ía pasar, está claro que debe de estar tendo unha sensación moi rara. Como se non fose suficiente estar esperto mentres che andan no cerebro, para aínda por riba notar que de súpeto non sabes sumar.

Ata aquí todo segundo o previsto. Pero o alucinante vén cando cambian e anulan o hemisferio dereito. O tipo volve saber sumar, si, pero… NON ENTENDE QUE É O QUE ESTÁ PASANDO. De repente trata de erguerse da mesa, fai comentarios banais sobre o quirófano ou sobre nós, e é dificilísimo que entenda que ten que contestar ás preguntas, aínda que cando o fai, as respostas son correctas. Non está desorientado. Non está alterado. Simplemente perdeu o contexto. Non comprende a situación nin como ten que comportarse, aínda que sabe perfectamente onde está, quen somos e que intentamos facer. Co hemisferio esquerdo anulado, perdeu a capacidade lóxico-matemática concreta, pero agora o que está a fallar é toda a información implícita, contextual, que todos e cada un de nós manexamos a diario. Se alguén lle chama a iso “intuición” ou “sentimento”, está a reducir ata a caricatura o que supón.

O neuro mírame divertido por sobre a mascarilla, porque se decata de que estou alucinando, pero tamén de que estou entendendo perfectamente o que acontece, e non é para nada o que a sabedoría popular nos suxire. Non se converte nun autómata con síndrome de Asperger e incapaz de amosar empatía. Convértese en alguén que non pode desenvolverse no medio de ningunha maneira. Sen sumar podes sobrevivir, pero como vas funcionar sen comprender o mundo ao teu arredor?

Cando por fin lle devolven ao pobre paciente o seu cerebro completo, lembra perfectamente que durante uns minutos non soubo sumar, pero non ten moi claro que foi o que pasou despois. Todo ese fluxo de información non tiña nada ao que ancorarse para permanecer na consciencia.

-“Como vai estar cando se lle pase de todo a sedación?”, pregúntolle ao cirurxán
-“Pensa na peor dor de cabeza que tiveras na túa vida… Multiplica por mil”.

Teoría da Mente (I)

24/02/2012 A Raíña Vermella

O outro día, explicando o que era a Teoría da Mente (de agora en diante TOM, abreviado do inglés) decateime de que era un nome tan grandilocuente e pretensioso como o da famosa Teoría do Todo ou M, da que xa falei algunha que outra vez aquí. Pero peor, en realidade, porque a Teoría do Todo si que o explicará TODO unha vez apareza o maldito bosón de Higgs, mentres que a Teoría da Mente non pretende, nin moito menos, explicar a mente no seu conxunto. O único que explica a TOM é que, para relacionarnos cos demais, é imprescindible partir da teoría de que tamén teñen mente.

Isto, que semella tan estúpido, queda claro no sensacional exemplo de Sally e Ann. Para adaptalo á nosa realidade sociocultural, vámoslles chamar Uxía e Jennifer. Supoñamos que Uxía e Jennifer teñen unha caixa e unha cesta, e que nesta última gardan unha pelota. Uxía sae do cuarto e Jennifer mete a pelota dentro da caixa. Cando Uxía volve entrar, onde buscará a pelota? Obviamente, calquera de nós diría que Uxía vai buscar a pelota na cesta, onde a deixou cando saíu do cuarto. Un autista, en cambio, podería dicir que Uxía vai buscar a pelota na caixa, que é onde realmente se atopa.

Cal é a diferenza entre os dous tipos de razoamentos? A diferenza estriba en que un autista non posúe teoría da mente, é dicir, non comprendería que os contidos mentais de Uxía poden ser diferentes dos propios ou, en casos extremos, nin sequera chegaría a comprender que Uxía posúe unha mente propia. Uxía vai buscar a pelota na cesta porque ela pensa que está na cesta, aínda que realmente está na caixa, e nós sabémolo. É dicir, a mente de Uxía posúe contidos diferentes dos nosos, e polo tanto chega a unha conclusión diferente.

A TOM postula que, nas nosas interaccións con outros seres humanos, facemos a comprobación inconsciente e sistemática de cales poden ser os contidos da súa mente. Existe unha comunicación non verbal constante coa que nos facemos unha idea aproximada (unha teoría) do que as outras persoas pensan ou senten.

Poderiades dicir que non podemos saber o que os outros pensan. O exemplo de Jennifer e Uxía demostra que determinados contidos de pensamento son susceptibles de ser deducidos polo contexto: se Uxía non ve a Jennifer cambiar a pelota de lugar, non pode saber onde está realmente. Se non existise teoría da mente, non sería posible mentir, pero tampouco interpretar ou producir creación artística, porque non poderiamos diferenciar o real do finxido, e tampouco a ironía, ou o dobre sentido.

A TOM tamén describe como a nosa mente é quen de funcionar en varios niveis sucesivos, como se fose un xogo de bonecas rusas: sei que ti sabes que eu sei. Ou ao revés, fago que ti creas que eu creo. Por suposto, todo se basea nunha aproximación á realidade, que é moito mais complexa do que podemos captar, pero tamén a nosa propia percepción de identidade non deixa de ser unha aproximación útil de algo moito mais complexo. O cerebro humano funciona dese xeito: xeramos hipóteses e comprobámolas continuamente, refinándoas ata o límite da nosa capacidade de interpretación da realidade. Pero sempre será a mellor aproximación posible ata o momento, porque como dixo Lyall Watson, se o cerebro fose tan simple que puidésemos entendelo, seríamos tan parvos que non o entenderíamos.

Sentimentos Intelectuais

08/03/2010 A Raíña Vermella

Hai pouco vinme envolta nunha discusión sobre a natureza dos sentimentos, e sobre o aparentemente contraditorio concepto de sentimentos intelectuais. Digo que me vin envolta porque comecei facendo un comentario sobre o que quería dicir o bo e vello Jaspers con esta construción e descubrín que case ninguén cmpartía o que a me parecía obvio. A postura maioritaria era que os sentimentos eran fundamentalmente interpersoais, e polo tanto o de “sentimentos intelectuais” era algo en si mesmo antagónico e paradóxico, porque os sentimentos son irracionais e non teñen que ver co intelecto.

Sentinme completamente autista, esquizoide, becho raro, e repliquei timidamente: “pero moitas veces o que sentimos non é cara a unha persoa…” Debino dicir moi baixiño porque non obtiven resposta, pero despois quedei pensando que, que demo, moitos dos sentimentos mais intensos que eu experimentei na miña vida non tiñan que ver con outro ser humano, nin sequera con outro ser vivo, sen desmerecer a todos os seres vivos polos que sinto intensos afectos, positivos e negativos.

Pero non se me ocorre xeito mellor que o de sentimentos intelectuais (e por iso Jaspers é un prócer) para definir esa emoción do coñecemento, da aprendizaxe e da avidez polos descubrimentos novos. O fogonazo de entender de súpeto algo que até ese momento permanecía escuro, ou a curiosidade insaciable por un tema novo que nos apaixona son os equivalentes intelectuais, para min, do flechazo e do sentimento amoroso. E poden ser igual de intensos, poden provocar a mesma ledicia e a mesma frustración, aínda que se nos repita continuamente que o amor é un sentimento único e inigualable.

Dicía Castilla del Pino, e custoulle moitas críticas, que a morte dos seus fillos fora dolorosísima, pero non truncara o seu proxecto vital. Non acadar a cadeira universitaria si. Pódese entender isto como o fixo moita xente, como unha proba de frialdade e falta de amor e humanidade, ou mais ben como unha proba de sinceridade. O coñecemento, ou neste caso o recoñecemento dese coñecemento, poden ser a paixón de toda unha vida, e esa paixón pode ser igual ou mais intensa que unha paixón amorosa.

Futurismo now

13/05/2009 A Raíña Vermella

Imaxina que entras nunha sala branca e luminosa, déitaste nunha camilla, pechas os ollos e lembras, de forma incriblemente vívida, un feito da túa vida, case como se o experimentaras de novo. Un recordo aleatorio, arbitrario (un día no que camiñas cara ao colexio e chove, por exemplo) ou o recordo que ti escollas. O día no que pasou aquilo que cambiou a túa vida. Podes lembralo todo, as cores, os aromas, as sensacións, incluso cousas que nese momento non fuches consciente de percibir. Que recordo escollerías?

Isto podería ser o argumento dun filme de ciencia ficción (de “Días Estraños”, por exemplo) ou podería estar a piques de ocorrer. Están pasando cousas asombrosas cunha técnica cirúrxica para o tratamento do Parkinson, a estimulación cerebral profunda. A técnica en si semella xa bastante sci-fi, porque consiste en implantar uns electrodos na parte inferior do cerebro do paciente, namentres este sigue consciente, para que poda contar o que sinte en cada momento. O cerebro non ten sensibilidade, porque a natureza non preveu que puidesemos chegar aí dentro. Se os electrodos tocan no sitio xusto, a persoa con enfermidade de Parkinson deixa de tremer. Tamén se emprega para diminuír o apetito en pacientes con obesidade, estimulando outra zona. Pero de casualidade, durante o proceso, o electrodo tocou nun punto do cerebro que gardaba un recordo. Un, concretamente. Aleatorio e banal. Así que o operado (esperto, recordade) di “ei, estame pasando unha cousa rarísima. Estou lembrando moi intensamente un día que estaba nun parque cuns colegas, cando tiña vinte anos. Lembro até que roupa levaba, se tiña frío ou calor. É como se pasara onte. Non, é case como se estivera pasando agora”. E, cerebralmente, está pasando.

Aínda non temos a tecnoloxía para escoller os recordos, nin para que a ECP sexa inocua, pero a posibilidade que se abre é tremendamente suxestiva e estraña. Pagaríamos por eses recordos? Poderíanse rexistrar, gravar? Estimularía tamén a memoria anterógrada, a nosa capacidade de fixar recordos novos? A ciencia ficción está comezando a ser ciencia a secas. P.D: grazas, meu.