O outro lado do espello

Organismos no límite da vida

27/02/2020 A Raíña Vermella

A versión reducida deste artigo foi publicada na miña columna Po de Estrelas, no diario Nós. Podes lela aquí.

Cando era estudante de medicina sucedeu a famosa crise das vacas tolas e os prións entraron nas nosas vidas. Ata o momento, as enfermidades priónicas só ocupaban unha nota ao pé no capítulo de enfermidades infecciosas, e só se daban nalgunhas tribos raras e pouco civilizadas que tiñan o curioso costume de honrar os seus defuntos coméndolles o cerebro. Lembro que ese ano houbo incluso unha palestra especial porque os mestres entenderon que as nosas familias ían preguntarnos e nós non tiñamos nin a máis remota idea de que ía aquilo. E así era.

Se os virus seguen a ser un enigma biolóxico, os prións son xa o seguinte nivel de dificultade conceptual. Os virus foron descubertos en 1884 polo biólogo ruso Dmitri Ivanovski, que estudou o virus do mosaico do tabaco. O seu descubrimento obrigou a reformular o concepto de ser vivo, porque estamos ante organismos acelulares, é dicir, que non posúen as estruturas propias dunha célula. Están formados unicamente por un recubrimento ou cápside que contén material xenético, ADN ou ARN. Isto fai que non teñan capacidade de reprodución autónoma e teñan que parasitar unha célula para replicar o seu ADN e crear novos individuos. Polo tanto, se un ser vivo é aquel que é quen de reproducirse, un virus é un ser vivo? Semella unha cuestión puramente conceptual, pero como veremos máis adiante, as implicacións son bastante prácticas.

Os virus son un misterio en todos os aspectos. Non queda claro tampouco se proceden de células que perderon progresivamente a maior parte das súas estruturas ata quedar reducidas aos mínimos compoñentes da vida (o material xenético), se evoluíron a partir de fragmentos de ADN “libres”, non confinados ao núcleo celular, ou ben se coevolucionaron ao mesmo tempo que as propias células. A idea dunha célula simplificándose ao máximo semella contraintuitiva porque tendemos a pensar que a evolución xera estruturas progresivamente máis complexas, pero non ten que ser necesariamente así. A selección natural favorece aos individuos mellor adaptados, con máis éxito reprodutivo, e a complexidade pode ser un arma de dobre fío. Que llo digan, se non, aos complexísmos e maxestosos dinosauros, que palmaron mentres sobrevivían as comparativamente simples pero indestructibles cascudas.

Se os virus son células reducidas á súa mínima expresión, é dicir, só material xenético, os prións son o summun daquela premisa da moda, o “menos é mais”. Son simplemente unha proteína, pero con capacidade para replicarse facendo que outras proteínas normais do organismo infectado adopten a súa mesma forma, converténdose así en novos prións. Dalgún xeito, crea proteínas zombies por simple contacto con elas. Os prións son os responsables da encefalopatía esponxiforme bovina e da enfermidade de Creutzfeldt-Jakob, a súa forma en humanos. Tamén do kuru, unha entidade moi semellante que se describiu nos nativos de Nova Guiné que comen os cerebros dos defuntos como parte do rito funerario. Para contraer a forma infecciosa das enfermidades priónicas (tamén hai unha forma xenética por mutación espontánea ou por herdanza) é necesario inxerir partes do sistema nervioso central do afectado, xa que é alí onde se localizan as proteínas priónicas. Daí aquel despropósito en plena emerxencias sanitaria das vacas tolas sobre non comer ósos longos. Alguén cunha carteira ministerial confundiu medula ósea con medula espinal, cando é esta última a que forma parte do sistema nervioso e pode conter prións.

Tanto os virus como os prións son sempre, na nosa mente, os malos da película, aínda que hai moitos virus que infectan células sen causar ningún trastorno ou enfermidade. A súa sinxeleza fai que sexan moi difíciles de eliminar, porque a nosa estratexia pasa case sempre por atacar algún orgánulo celular, dos cales estes organismos carecen. Contra os virus, o método máis eficaz é a vacinación, ou en todo caso os antirretovirais, medicamentos que impiden que o virus logre replicar o seu material xenético. Contra os prións, polo momento, non existe tratamento algún, aínda que a investigación parece pasar tamén por fármacos que impidan que as proteínas priónicas “zombifiquen” proteínas normais.

Porén, estas estruturas aparentemente malignas tamén teñen as súas avantaxes e podemos aprender moito delas. Por exemplo, empregando a cápside dos virus para introducir outro tipo de cousas nas células. Poden ser medicamentos ou outro material xenético que nós escollamos e que modifique o ADN celular, se este padece algún defecto que poida producir unha enfermidade. Por outra banda, parece que os xenes que codifican as proteínas priónicas das formas non infecciosas están presentes en organismos sans sen crear ningunha alteración. A idea dunha proteína que poida alterar outras tamén semella prometedora a nivel terapéutico.

A natureza non é boa nin mala, aínda que ás veces poida parecernos innecesariamente retorcida e cruel. Simplemente é. Correspóndenos aos seres humanos observala, estudala e, chegado o caso, modificala no noso propio beneficio sen perder de vista que tamén formamos parte dela. Como dicía Carl Sagan, somos o xeito que ten o cosmos de entenderse a si mesmo.

Zombieland

04/11/2019 A Raíña Vermella

Disfrazáchedesvos este Samaín? Se non se dispón de moito tempo ou de moito presuposto, o disfrace de zombi é un dos máis acaidos, cun par de prendas vellas e maquillaxe para parecer desmellorado (á fin e ao cabo suponse que estamos mortos) pode ser abondo. Claro que tamén nos podemos currar unha caracterización de morto vivinte que nin The Walking Dead, dependendo de canto esforzo esteamos dispostas a dedicarlle.

Hai xa anos que os zombis están omnipresentes na cultura popular, en diferentes versións, tipoloxías e velocidades: o zombi clásico camiña lento, pero os novos zombis ás veces son inquietantemente veloces, fríos (como os camiñantes brancos) ou non queda de todo claro que estean mortos, e non sexan persoas vivas afectadas por estrañas enfermidades.

E a ciencia que di de todo isto? Dende que a cultura occidental tomou contacto coas relixións e culturas africanas, e posteriormente afrocaribeñas, existiu unha certa fascinación e desexo de explicar racionalmente o fenómeno zombi. Nestas culturas, trátase dunha sorte de maldición sobrenatural, segundo a cal unha persoa, tras serlle administrado un bebedizo, falece aparentemente, para despois retornar convertido nun ser sen vontade propia, que actúa como escravo de quen o enfeitizou. Pero podería haber unha base real detrás do mito? Aquí van algunhas posibles explicacións:

1. A hipótese da neurotoxina: como orixinalmente un volvíase zombi tras beber algún tipo de apócema, houbo quen tratou de identificar se podería existir algunha substancia que anulase a vontade de xeito semellante ao descrito no mito do zombi. O antropólogo Wade Davis propuxo a tetrodotoxina, un veleno moi potente contido no peixe globo, como posible axente zombificante. A súa pescuda foi incluso levada ao cinema no filme A serpe e o arco da vella, título tomado do seu libro homónimo. Esta teoría ten o inconveniente de que semella bastante complicado sobrevivir, xa non digamos traballar como escravo, tras a administración de tetradotoxina, tal e como se recolle no mito

2. A hipótese da depresión: nalgúns casos de depresións extremadamente graves, as persoas que as padecen poden chegar a crer que están a piques de morrer, ou incluso que xa están mortos ou que os seus órganos internos non funcionan. Isto, sumado a que tamén poden aparecer trastornos do movemento e da marcha, podería producir un cadro semellante ao zombi clásico. O problema é que falta aquí o factor morte/resurrección, aínda no caso de que se sobreentenda que este estado foi causado por algún produto administrado ás agachadas do doente.

3. A hipótese da esquizofrenia: certos síntomas presentes na esquizofrenia, como a catatonía ou a diminución da capacidade volitiva, poderían ser semellantes aos do fenómeno zombi. Unha vez máis, semella difícil que unha persoa tan sumamente afectada pola enfermidade sexa quen de traballar como escravo de ninguén.

4. A hipótese infecciosa: os zombis ficcionais moitas veces adquiren a súa condición por algún tipo de epidemia que no peor dos casos provoca un apocalipse zombi, no que case non quedan persoas libres da enfermidade e estas teñen que sobrevivir nun mundo cheo de devoradores de cerebros. Aínda que certos parasitos parecen alterar o estado mental, por exemplo, das formigas, pero non hai ningunha enfermidade infecciosa coñecida que produza os efectos que vemos na ficción.

5. A hipótese metafórica: a crenza nestes tipos de mortos viventes dáse sobre todo das persoas de orixe africana que foron sometidas á escravitude nas illas do Caribe, e especialmente en Haití. Poderíamos pensar que o zombi non é máis que un reflexo da súa propia existencia como escravos, alleados non só do seu lugar de orixe senón da súa propia identidade. Neste sentido, o secuestro do que son obxecto sería unha morte simbólica tras a cal converteríanse en “mortos viventes” obrigados a traballar para os patróns brancos.

Camiñantes brancos, mortos vivintes, escravos sen vontade ou infectados, o que está claro é que o mito do zombi toca con algo que nos produce moito medo, e que seguramente teña que ver coa perda do eu, con deixar de ser quen somos, ou con perder aquilo que nos convirte en xenuinamente humanos.

Para ler con vagar:

Waking the undead: bringing zombie epidemiology to life. Conall H. Watson et. al. Lancet, oct 2014

Alta mortalidade: as enfermidades infecciosas no boom das series

10/04/2017 A Raíña Vermella

É un tópico falar da idade de ouro da ficción televisiva e das características das producións para este medio, moito máis ambiciosas en orzamentos, tramas e calidade que os produtos cos que medramos as persoas nacidas nos 80, os capítulos autoconclusivos (e repetitivos) de The A-Team ou McGuiver, aínda que existisen rara avis como Twin Peaks, que xa anunciaba o tipo de produtos audiovisuais que hoxe consumimos.

Ademais de ambigüidade moral e a complexidade psicolóxica, nas novas tramas estámonos habituando tamén a que ningún personaxe é imprescindible, e que debemos estar dispostos a sufrir a perda dos nosos heroes/viláns favoritos en calquera momento. Neste escenario de incertezas, aparece un aspecto da realidade que nunca ou case nunca aparecía na ficción tratado desta maneira: as enfermidades infecciosas.

Aínda que sabemos que a mortandade ata o século XIX era maioritariamente debida a virus e bacterias, existía unha regra non escrita na ficción que impedía representar esta realidade salvo que cumprise unha función dramática na trama, como por exemplo a tuberculose da Dama das Camelias, case unha metáfora do pecado. Era impensable que un protagonista heroico non morrese en batalla, senón meses despois, a consecuencia das súas feridas. Iso era o máis frecuente na realidade, pero raramente se nos presentaba na pantalla. Nas novas ficcións, a alta taxa de mortalidade requerida, introduce as enfermidades infecciosas como unha causa de morte posible, e impredicible, que pode deixarnos sen os nosos personaxes favoritos. Vexamos algúns exemplos

1. Khal Drogo (Game of Thrones, tempada 1): cando todo parecía ir ben, a nosa querida Danaerys Targaryen tiña o control da súa vida e o brutal xefe dokhrati estaba convertíndose en amantísimo esposo, unha ferida aparentemente banal inféctase, complícase e acaba nunha morte nada épica para un personaxe que prometía moito. Khal Drogo 0 – Bacterias 1. No universo GoT, ademais, existe unha enfermidade imaxinaria, a psoriagris, da que o único que sabemos é que é altamente contaxiosa e letal, como se dun tipo de lepra extremadamente agresiva se tratase.

2. Gyda e Thyri (Vikings, tempada 1): no século X, que unha praga acabase con parte da poboación infantil dunha aldea debía de ser algo bastante frecuente, e nunha serie da canle History que trata de ser o máis veraz posible, non nos escatiman asistir a unha enfermidade contaxiosa que remata coa vida das fillas de dúas das protagonistas, probablemente algún tipo de gripe.

3. Abigail Alford (the Knick, tempada 1): dado que é unha serie de médicos a comezos do século XX, ten que haber infeccións, por suposto. Pero a maneira na que se reflexa a sífilis terciaria que padece a exparella do Dr. Thackery ben merece estar nesta lista, polo crúa e polo inquedante que resulta. Vemos como a enfermidade destruíu os tecidos do nariz da personaxe, que tamén se nos presenta nun flashback no esplendor da súa beleza, e tamén como se lle reconstrúe co músculo do brazo. Bastante impresionante.

4. Minette (Henriette de Inglaterra) (Versalles, tempada 1): A morte real da Duquesa de Orleáns por un suposto envelenamento, que en realidade era unha gastroenterite (si, a xente morría de gastroenterite no século XVIII) causa unha conmoción na corte máis avanzada da época, que a pesar da súa innegable clase e estilo, non se caracterizaba por un correcto tratamento de residuos nin polo carné de manipulador de alimentos do seu persoal de cociña.

5. Non son zombies, son infectados. As novas series e películas de zombies, comezando por The Walking Dead, pero tamén 28 Days Later e World War Z parten todas elas, non tanto da idea do morto que resucita, como do contaxio. Poderíamos pensar que, nun mundo no que o contaxio non é xa unha realidade cotiá, é posible utilizalo como elemento.

Podedes ler este artigo tamén no blogue de ciencia de Praza Pública, Cianuro nas Mazás).