O outro lado do espello

E aínda así, con coidado. Hai uns días, alguén fíxome notar que nunca escribira no blog sobre a enfermidade mental. En concreto, sobre as bases biolóxicas da esquizofrenia, que tanto están dando que falar ultimamente. “Ben, nunca escribín porque é algo obvio, non?”, contestei. Pois parece que non. Facendo memoria, ocórrenseme varios exemplos de libros ou artigos deste ano que continúan a repetir teses dos anos setenta.

A min gústame o retro como a que máis. Gústame Jane Austen, Sherlock Holmes, os chalecos, as chisteras e os reloxos de peto. O stempunk e Dickens. Mola. Pero en ciencia, o antigo non só non é mellor senón que é claramente peor. Mal. Caca. Non podes citar un traballo de hai corenta anos e quedar tan ancha/ancho. Por que? Porque todo avanza a un ritmo absolutamente vertixinoso, e corenta anos noutro eido poden non ser moito, pero no coñecemento científico e máis ou menos como se falas da teoría dos humores.

Explícome: non é que o coñecemento acadado no pasado non teña valor (a teoría da Evolución enunciouse hai máis de cen anos e aí está) pero cada década trae tal avalancha de novos datos que é moi probable que sexa inexacto ou que xa estea superado. Se non é así, perfecto, nese caso haberá novos datos que o confirmen.

No caso concreto da enfermidade mental grave (esquizofrenia, trastorno bipolar, trastornos do espectro autista…) o grande salto foi o Proxecto Xenoma Humano. Dende entón, nada volveu ser o mesmo, e ideas que previamente eran só hipóteses, contrapostas a outras hipóteses diferentes, acharon confirmación. Centrándonos na esquizofrenia, existen un conxunto de xenes implicados na súa xénese, cun patrón de herdanza probablemente multixénica (con multitude de xenes implicados, como a diabetes ou o Alzheimer, por exemplo) dos que aínda non coñecemos en profundidade o seu funcionamento. Pero que existan lagoas no coñecemento científico non significa que non saibamos nada. Sabemos que existe unha base xenética, que está afectado o neurodesenvolvemento e que se herda. Xa é moito saber!

Porén, continúan repetíndose unha e mil veces ideas tomadas do movemento da antipsiquiatría, como que os afectos destas enfermidades son en realidade disidentes sociais, persoas que sinxelamente non encaixan na norma social dominante, pero que non lles pasa nada. Non lles pasa nada no cerebro, implicitamente. Vaia por diante o meu respecto ao que significou a antipsiquiatría (moitos deles psiquiatras en exercicio) como movemento en favor dos dereitos dos pacientes, da súa dignidade e da súa integración social. As bases morais das que parten son completamente defendibles tamén hoxe en día, pero as bases científicas estaban erradas. Non pasa nada, isto é ciencia, a xente equivócase, recoñéceo e sigue adiante. Pero neste caso concreto, as teses da antipsiquiatría deron o salto ao terreo da filosofía e do pensamento, e foron defendidas por autores multicitados, especialmente Foucault e Lacan. Ambos son fillos do seu tempo, e fan de altofalante ás ideas preponderantes na súa época, pero a súa época, por sorte, non é a nosa. Polo tanto, citar a Foucault para defender a orixe social da esquizofrenia é un completo anacronismo, o equivalente a citar a Tales de Mileto para defender que todo é auga.

Por que se repite unha e outra vez neste erro? A miña impresión é que os científicos pasamos mil de Foucault, en liñas xerais, e os humanistas non len Science. Unha vez máis, o desinterese noutras disciplinas que non sexan a propia xera monstros conceptuais. Que os científicos non lean filosofía é un problema grave, como defende razoablemente Mario Bunge, entre outros, pero non é menos grave que para escribir un traballo filosófico no que se vai facer mención á esquizofrenia a ninguén se lle ocorra a extravagante idea de mirar a ver que teñen que dicir as neurociencias ao respecto, e fique unicamente coa idea preponderante da filosofía de hai corenta anos.

Instrucións para resistir unha invasión alien

23/11/2013 A Raíña Vermella

Dende o post anterior deume por pensar en como a ciencia ficción pode describir e criticar mellor a realidade que outros xéneros literarios, ou polo menos esa é a sensación que sempre teño. A necesidade de ir sempre un chisco por diante do presente, a relación intensa coa tecnoloxía ou o coñecemento de teorías científicas de vangarda que moitas veces forman parte do traballo dun escritor (bo) de ciencia ficción pero non dos escritores doutros xéneros, fan que teñan unha visión moito máis axustada da realidade e poidan facer predicións bastante asombrosas (hai pouco que se descubriron, polo menos a nivel teórico, as famosas “ecuacións de curvatura” de Star Trek, que permitirían viaxar máis rápido que a luz mediante unha trampa relativista. Así, por exemplo).

Algo tarde, seino, pero hoxe estiven vendo a entrevista de Galiza Ano Cero con Boaventura de Sousa, que me tivo enganchada a hora e media que dura e que me fixo recuperar a fe na cultura galega e no audiovisual do país. Nela, de Sousa fai unha análise sobre a actual situación social e a dificultade da esquerda para reaxir ante o retroceso dos dereitos e o ataque do capitalismo que das máis lúcidas que tiven oportunidade de escoitar. Porén, cara ao final fai unha reflexión sobre a necesidade de non confiar só no discurso da ciencia e no coñecemento científico, se non tamén no “coñecemento popular”, que me fixo revolverme incómoda na cadeira.

Hai uns meses vin unha peli de ciencia ficción rarísima titulada “The Darkest Hour”, unha nova versión da mil veces temida e fantaseada invasión alien. A pesar de ser bastante tremenda dende o punto de vista de xénero (as dúas protagonistas femininas basicamente estorban, fan puntos para que os maten a todos e non posúen nin o máis mínimo coñecemento ou habilidade que poda resultar útil) dende a perspectiva científica debuxa un panorama interesante, porque parte dunha premisa diferente doutros filmes postapocalítpicos tipo “Mad Max”: por moi enorme que sexa o desastre, o coñecemento non se perde. Non se perde porque está en todos e todas nós, porque aínda que non teñamos un dato concreto sabemos que existe e como atopalo, e porque sabemos que as cousas funcionan dun determinado xeito predicible e lóxico. A humanidade, no seu conxunto, pasou da etapa do pensamento máxico-relixioso á do pensamento científico. No filme, os extraterrestres son uns seres constituídos por enerxía que se alimentan da rede eléctrica, e posteriormente da propia enerxía eléctrica humana, e aniquilan á maior parte da poboación nos cinco primeiros minutos. Pero isto non dá paso a un escenario no que se perde calquera vestixio de civilización, senón a un reagrupamento e unha resistencia. Por que? Porque os protagonistas atopan a alguén capaz de defenderse dos alien: un electricista. Tras unha invasión alien, un desastre nuclear, unha epidemia, é de esperar que quede vivo algún electricista, algunha mecánica, algunha enxeñeira ou algunha persoa con coñecementos mínimos de cal é o xeito no que funciona o mundo, que impida que nos precipitemos nunhas sorte de nova Idade Media.

Que ten que ver todo isto coa excelente entrevista de Galiza Ano Cero? De Sousa asume que o coñecemento científico é elitista, propio de persoas con formación universitaria e ata certo punto reaccionario, porque está alonxado das clases populares, ás que dalgunha maneira supoñemos ignorantes e escasamente instruídas nos seus complicadísimos procesos. Pois ben, non existe tal cousa como o “coñecemento popular” en contraposición ao “coñecemento científico”. O coñecemento, ou e científico ou non é, e dende logo non é patrimonio dos universitarios. Un técnico de neveiras ou de lavadoras, un mecánico, unha electricista ou unha fontaneira, as persoas que fabricaron sempre xabrón caseiro ou mesmo cando metes no forno un biscoito e agardas razoablemente que calle e que suba, empregan diariamente coñecementos científico-técnicos para desenvolver o seu traballo, coñecen os principios que os rexen e saben explicalos e predicilos, aínda que non saiban escribir unha ecuación. O coñecemento científico está na ciencia ficción e nos estaleiros, nos laboratorios e nas computadoras, e xa forma parte de nós como o aire que respiramos.

A teteira do mestre reiki

02/09/2013 A Raíña Vermella

Esta coñecida cita resume o argumento coñecido como “teteira de Russell”, enunciado polo filósofo Bertrand Russell para ilustrar o tipo de afirmacións que fai o pensamento relixioso, que frecuentemente conteñen en si mesmas a súa propia imposibilidade para ser refutadas. Outros dos meus exemplos favoritos disto mesmo son o Unicornio Rosa Invisible e o Monstro Voador de Espaguetti, adorado pola moi ancestral relixión (dende 2005) do pastafarismo.

Este tipo de afirmacións sorprendentes (deuses invisibles, resurreccións ou nacementos milagrosos) non son exclusivas do pensamento relixioso, senón que inunda o misterioso mundo das pseudociencias e ás veces ameaza con colarse pola porta traseira dos movementos de esquerdas, máis dispostos en principio a aceptar ideas novas. Pero como dixo Feynmann, hai que ter a mente aberta, pero non tanto como que che caia o cerebro. Que nun medio como Sermos Galiza apareza un artigo no semanario en papel, a toda páxina, e un artigo de opinión na edición web, sobre unha pseudociencia chamada reiki, resulta cando menos preocupante.

O pensamento de esquerdas debe ser aberto e non dogmático, pero tamén crítico e científico, exactamente o contrario do que representa o reiki: unha suposta “enerxía” que non só non se ve, senón que é imposible de medir ou detectar, que supostamente cura (o que, exactamente?) e que tanto vale para un roto como para un descosido, probablemente porque non vale para nada. Vou ordenar por puntos o argumentario, que manexa, para que sexa máis doado de seguir.

Cremos noutras enerxías que non podemos ver, como a wifi (!) ou o electromagnetismo (dobre !). Efectivamente, a wifi non se ve. Ben, no meu portátil vese un simboliño que indica que está prendida, pero casualmente o simboliño só aparece cando a rede está prendida e nunca aparece cando está apagada. Casualmente tamén, só teño conexión a internet cando está prendida. No caso do electromagnetismo, non só se ve claramente se tes un imán, senón que a empregamos todos os días para mil cousas. Polo tanto, son enerxías que non se ven como a luz visible, pero que son medibles e detectables.
A enerxía que mobiliza o reiki é unha enerxía descoñecida pola ciencia. Enerxías (ou forzas) hai catro: nuclear forte, nuclear feble, electromagnetismo e gravidade. Se alguén descubre unha quinta, debera ter un premio Nobel ou dous por iso.
Cura. Non hai unha soa evidencia ao respecto. Se poñemos nun papel unha afirmación así (o papel terma do que lle poñan, diría a miña avoa) agardamos que vaia acompañado dalgunha referencia de estudos científicos metodoloxicamente ben realizados, o cal non aparece por ningures.
Está aprobada pola OMS. Verdade a medias. Ou información manipulada. Existe un documento da OMS no que, no contexto de “manexo da dor e coidados paliativos en pacientes con VIH” mencionan “enfoques multidisciplinarios” como reiki e shiatsu. Paliativo. Non cura nada. Como moito funciona como placebo para a dor. Direi que a OMS, en documentos polo estilo, tamén recomenda meditación e obviamente ninguén pretende que cure nada, aínda que non dubido que mellore a ansiedade.
É “alternativo”. Para min, alternativo é igual a privado. En tempos de recortes no Sistema Público de Saúde, este tipo de argumentos non fai máis que apoiar implicitamente a vontade da dereita de eliminar ou deixar reducidas á súa mínima expresión as prestacións da Sanidade Pública, a que pagamos tod@s, en favor de todo tipo de tratamentos privados e non contrastados.

Medios como Sermos, en xeral coidadosos e plurais nos seus contidos, permiten que se lles colen temas así porque están presentes no pensamento da esquerda, porque non somos críticas ao respecto e non estamos habituad@s a esixir probas e evidencia a quen defende unha idea. O pensamento crítico non se basea na fe, en “crer” ou “non crer” se non en afirmacións que se poden falsar e demostrar. Se non, non hai nada que nos diferencie do pensamento máxico-relixioso salvo en que isto semella máis exótico que ir ao Corpiño a que che impoña as mans o crego.

Ola, Mundo!

19/07/2013 A Raíña Vermella

Para todos aqueles que pensan que a Unión Soviética ía só de colas interminables e roupa fea, recordar que o 16 de xuño se cumpriron 50 anos da viaxe orbital de Valentina Tereshkova, alias Chaika (Gaivota), a primeira muller cosmonauta da historia. No ano 63 no Estado Español as mulleres precisaban de autorización firmada polo seu pai ou marido para viaxar, e en Estados Unidos, a pesar de que as cousas ían algo mellor, tardaron ata 1983 en poñer en órbita a Sally Ride, na misión Challenger.

Aos que din que a viaxe der Valentina era só propaganda prosoviética, contestar que ao mundo supostamente “libre” nin sequera se lle pasaba pola cabeza nos 60 facer ese tipo de propaganda, probablemente porque non consideraban de interese fomentar a imaxe dunha muller en eidos tan pouco “femininos”. Ao tipo ideal de muller estadounidense dos 60 chafaríaselle irremediablemente o cardado e a manicura nunha misión como a de Chaika, nunha nave diminuta e controlada por un computador paleolítico.

Os motivos do programa espacial soviético para adestrar mulleres non eran só ideolóxicos As mulleres son máis lixeiras, máis pequenas, máis resistentes. Chaika, en concreto, ademáis era paracaídista. Valentina tivo que estar 70 horas case inmobilizada na cabina do Vostok 6, practicamente deshidratada, e despois ser exectada da nave, caer en paracaídas e nadar por un lago xeado antes de ser rescatada. Se cadra debéramos pensar se non eran os motivos dos estadounidenses para non adestrar mulleres os que eran de tipo ideolóxico.

Por outra banda, sempre se sinalou a militancia comunista de Tereshkova e a súa posterior carreira como politica como un xeito de poñer en cuestión a súa idoneidade para o programa espacial. Indirectamente, víñase dicir que se foi seleccionada era pola súa filiación política, e que noutro contexto non sería considerada óptima. Isto é certo, sen dúbida. No contexto estadounidense ningunha muller, fose cal fose a súa ideoloxía, podería optar nesa época a entrar no programa espacial. Por outra banda, Valentina era unha operaria fabril, filla dunha viúva e tivo que traballar dende nena para saír adiante. Certamente, na carreira espacial americana non tiña nada que facer.

Pola miña banda, nada me gustaría máis que que algún día non houbese que cumprir todas esas restricións absurdas de medir máis de 1,60 e ser enxeñeira, piloto, paracaídista e nadadora olímpica (á fin e ao cabo para algo ten que servir a tecnoloxía), para poder dicir dende o espazo, como Chaika: “Ola, Mundo!”.

Teoría da Mente (II): Neuronas Espello

06/03/2013 A Raíña Vermella

Leonardo Fogassi era un científico con fame. Supoño que é o que ten traballar con macacos aos que se premia con comida. Aos científicos ninguén lles dá galletas cando descobren algo! Así que decidiu merendar cun dos plátanos que en realidade eran para os monos, pero esa tarde ían sobrados e xa non parecían interesarlles moito as recompensas froitícolas. Cando Leonardo pela o plátano, mentres o seu macaco o observa atentamente, a pantalla do computador que monitoriza a actividade cerebral do mono ilumínase. Cada vez que se repetía o movemento, o cerebro do animaliño reaccionaba como se fose el mesmo quen pelaba o plátano.

Rizolatti e Fogassi, que non buscaban para nada este resultado no seu experimento, chamaron a estas células que se iluminaban neuronas-espello. Gustaríame dicir que en honor a este blog, pero era 1992 e Internet aínda era cousa de catro frikis. A súa función aínda non está clara, pero todas as persoas que traballan en neurociencia andan alborotadas en torno a este descubrimento, porque semella que pode implicar cuestións como a empatía, a colaboración ou a identificación das emocións dos outros. É dicir, podería ser o substrato biolóxico da Teoría da Mente.

As neuronas espello en humanos só son unha hipótese, principalmente porque os neurocientíficos non adoitan ter amigos que se deixen cravar eléctrodos no cerebro para constatalo, pero hai abondosa evidencia indirecta sobre a súa existencia, que podedes consultar calquera día aquí, aquí e aquí. Parecen estar implicadas na comprensión da acción e do seu obxectivo, máis aló dos movementos implicados nela. Por exemplo, o macaco de Fogassi pode “entender” que el pela o plátano porque quere comelo, ademais de ver os movementos que realiza. Polo tanto, podería prever cal é o seguinte paso da secuencia. Isto ten unha implicación directa na xénese da teoría da mente, porque é o primeiro paso para entender o que acontece nunha conciencia que non é a nosa, e poder “poñerse no lugar do outro”. Calquera que teña can e que observe como xoga con nós, facendo “como se” nos atacase, entenderá que certos animais tamén posúen un certo grao de Teoria da Mente: o noso can sabe que é un xogo, e sabe que nós sabemos que nos ataca “en broma” e reaccionamos en consecuencia.

Todas as consecuencias da existencia das neuronas espello serán probablemente o tema da próxima década na investigación en neurociencias, pero eu creo que, ademais, van ter unha importante consecuencia colateral: se cadra temos que empezar a formularnos que é ser humano, se podemos considerar humanos tamén a outros animais ou se a autoconciencia non é unha cuestión de todo ou nada, se non que pode estar presente en diferentes graos ou de diferentes xeitos. Podería haber moitas maneiras de ser humano?

A foto 51

03/02/2013 A Raíña Vermella

Se lle preguntamos a calquera persoa quen descubriu o ADN, por unanimidade a resposta será Watson e Crick, e posiblemente moita xente incluso saiba dicir que polo seu descubrimento recibiron o Nobel de Medicina en 1962. Porén, a verdadeira historia da dobre hélice inclúe a unha científica nova, unha foto roubada e un college que non permitía a entrada das mulleres na sala común cos seus compañeiros investigadores.

Rosalind Franklin tiña 31 anos cando entrou a traballar no King’s College de Londres, no equipo dirixido por Maurice Wilkins. Traballaba na técnica de difracción de raios X, que lle permitiría obter a imaxe da hélice de ADN coñecida como Foto 51, que confirmaba a súa estrutura helicoidal. Todas as informacións ao respecto fan fincapé no difícil carácter de Franklin (non quería levar café e madalenas aos seus colegas?) e á mala relación que mantiña con Wilkins (era un pouco quisquillosa e parecíalle mal que lle roubaran?) como un xeito de xustificación solapada do feito obxectivo: Franklin era unha investigadora brillante nunha institución fortemente machista, e Wilkins fixo un uso do traballo dela ilexítimo e desleal, que nunca acontecería de tratarse dun home, ao amosarlle a foto 51 a Watson sen o seu coñecemento.

Despois, todo se converte nun cúmulo de escusas de patacón para tapar o feito de que Watson e Crick pasasen a ser unha especie de Rolling Stones da ciencia e a Franklin non a coñezan nin no salón da súa casa: que se morreu moi nova e o Nobel só se outorga a persoas vivas, que se despois adicouse ao importante pero pouco vistoso campo da viroloxía (porque Wilkins ninguneouna sistematicamente ata expulsala do eido da investigación do ADN?), que se a súa carreira foi en realidade moi curta, xa que morreu traxicamente con só 37 anos dun cancro ocasionado probablemente pola radiación dos raios X cos que traballaba… O feito obxectivo é que, con Nobel ou sen el,calquera home que fixese un descubrimento comparable sería mundialmente coñecido e recoñecido, independentemente dos galardóns académicos que recibise. Nótese que estamos a falar da década dos 50 e 60, non do século XIX, e do King’s College de Cambridge, non dun escuro laboratorio privado nun rocho.

Se fose crente, que non o son, gustaríame poder imaxinara a Rosie á dereita de Marie Curie, indignadas ambas polo trato que aínda hoxe reciben as mulleres en moitos eidos da investigación, pero como penso que a única inmortalidade que podemos acadar é o recoñecemento póstumo do noso traballo, aquí deixo o meu pequeno gran de area á recuperación da obra e da memoria esquecida de Rosalind Franklin. E xa sabedes cal é a resposta correcta cando vos pregunten quen descubriu o ADN.

Teoría da Mente (I)

24/02/2012 A Raíña Vermella

O outro día, explicando o que era a Teoría da Mente (de agora en diante TOM, abreviado do inglés) decateime de que era un nome tan grandilocuente e pretensioso como o da famosa Teoría do Todo ou M, da que xa falei algunha que outra vez aquí. Pero peor, en realidade, porque a Teoría do Todo si que o explicará TODO unha vez apareza o maldito bosón de Higgs, mentres que a Teoría da Mente non pretende, nin moito menos, explicar a mente no seu conxunto. O único que explica a TOM é que, para relacionarnos cos demais, é imprescindible partir da teoría de que tamén teñen mente.

Isto, que semella tan estúpido, queda claro no sensacional exemplo de Sally e Ann. Para adaptalo á nosa realidade sociocultural, vámoslles chamar Uxía e Jennifer. Supoñamos que Uxía e Jennifer teñen unha caixa e unha cesta, e que nesta última gardan unha pelota. Uxía sae do cuarto e Jennifer mete a pelota dentro da caixa. Cando Uxía volve entrar, onde buscará a pelota? Obviamente, calquera de nós diría que Uxía vai buscar a pelota na cesta, onde a deixou cando saíu do cuarto. Un autista, en cambio, podería dicir que Uxía vai buscar a pelota na caixa, que é onde realmente se atopa.

Cal é a diferenza entre os dous tipos de razoamentos? A diferenza estriba en que un autista non posúe teoría da mente, é dicir, non comprendería que os contidos mentais de Uxía poden ser diferentes dos propios ou, en casos extremos, nin sequera chegaría a comprender que Uxía posúe unha mente propia. Uxía vai buscar a pelota na cesta porque ela pensa que está na cesta, aínda que realmente está na caixa, e nós sabémolo. É dicir, a mente de Uxía posúe contidos diferentes dos nosos, e polo tanto chega a unha conclusión diferente.

A TOM postula que, nas nosas interaccións con outros seres humanos, facemos a comprobación inconsciente e sistemática de cales poden ser os contidos da súa mente. Existe unha comunicación non verbal constante coa que nos facemos unha idea aproximada (unha teoría) do que as outras persoas pensan ou senten.

Poderiades dicir que non podemos saber o que os outros pensan. O exemplo de Jennifer e Uxía demostra que determinados contidos de pensamento son susceptibles de ser deducidos polo contexto: se Uxía non ve a Jennifer cambiar a pelota de lugar, non pode saber onde está realmente. Se non existise teoría da mente, non sería posible mentir, pero tampouco interpretar ou producir creación artística, porque non poderiamos diferenciar o real do finxido, e tampouco a ironía, ou o dobre sentido.

A TOM tamén describe como a nosa mente é quen de funcionar en varios niveis sucesivos, como se fose un xogo de bonecas rusas: sei que ti sabes que eu sei. Ou ao revés, fago que ti creas que eu creo. Por suposto, todo se basea nunha aproximación á realidade, que é moito mais complexa do que podemos captar, pero tamén a nosa propia percepción de identidade non deixa de ser unha aproximación útil de algo moito mais complexo. O cerebro humano funciona dese xeito: xeramos hipóteses e comprobámolas continuamente, refinándoas ata o límite da nosa capacidade de interpretación da realidade. Pero sempre será a mellor aproximación posible ata o momento, porque como dixo Lyall Watson, se o cerebro fose tan simple que puidésemos entendelo, seríamos tan parvos que non o entenderíamos.

Escépticos

23/11/2011 A Raíña Vermella

Estou enganchada ao programa “Escépticos”, da ETB. Ademais de que é un programa impensable en case calquera tele, privada ou pública, no que a temática se refire, é unha obra mestra formal en varios aspectos: unha banda sonora espectacular escollida de entre os grandes éxitos do jazz e o swing mais clásico, un formato en dúas partes, coas opinións “da rúa” ao principio e despois a explicación dos expertos, e a deliciosa ironía de Luis Alfonso Gámez tratando con toda caste de magufos, iso si, con toda educación.

Ademais, tiveron o bo gusto de pararse en detalles como a cor corporativa amarela, supoño que en alusión ás supersticións asociadas a esa cor, ou que na grande maioría dos planos se vexan claramente os micros, os cables, aos técnicos, o tablet que leva o presentador na man… Resulta un recordatorio constante do que un programa ten de artificio tecnolóxico, e polo tanto non presenta a realidade, se non unha visión moi determinada e mediada da realidade.

O programa é altamente recomendable de por si, pero case tan interesante me parece o fenómeno que representa, e o contrafenómeno que se lle opón: a proliferación de voces escépticas e ateas en Internet, que se rebelan por fin abertamente contra a superstición do tipo que sexa, onde até hai pouco era case de mal gusto demostrar o teu desacordo co que entraba dentro do caixón desastre das “crenzas”, ou o que é peor, do “alternativo”.

Coido que é necesario aclarar que tipo de opinións caen baixo a definición de escéptico: aqueles que consideran (consideramos) que o método científico é o único método válido (si, o único) para explicar a realidade, e que para que algo sexa certo necesita probas fiables e cientificamente válidas, e canto mais extraordinaria sexa a afirmación, mais extraordinaria deberá ser a proba, como dicía o Mestre. Así pois, o inimigo pode ser tanto as relixións organizadas como os movementos antivacinas, anti-antenas, anti-medicina ou diversas herbas do ramallo das terapias alternativas, sexa o reike, a homeopatía o as flores de Bach. Todos merecen por igual o azote do discurso racional e o cuestionamento público.

Non pensabamos que se ían render sen pelexar, pero sorprende a virulencia da resposta que atopan os escépticos nos autodenominados alternativos. En primeiro lugar, por suposto, a sempre socorrida identificación cos lobbies farmacéuticos ou os mecanismos estatais e polo tanto represores. Pero despois xa pasan directamente á descalificación persoal e incluso á ameaza velada, por suposto sen esgrimir ningún tipo de argumento para defender a súa postura. Sinxelamente, se non pensas como eles, es unha vendida ao capital, a Pfizer ou ás petroleiras, dependendo de con quen fales. En resumo, en canto lles tocas un pouco a moral, ou os argumentos, a fauna alternativa comeza a comportarse como o que realmente é: unha seita.

De todas formas, o balance final de todo isto é positivo, porque contribúe e visibilizar as críticas ao pensamento anticientífico e tamén a poñer de relevo a escaseza argumental da que adoecen, se non son capaces de fiar un discurso mais profundo que o daquela pintada mítica de Ferrol (“Rafita, te vamos a matar”, lido con sotaque coruño) para apoiar as súas extraordinarias afirmacións. Así que supoño que, como di a única parte que me gusta do Quixote, se ladran, é que cabalgamos.

O rottweiler de Darwin (II)

22/10/2011 A Raíña Vermella

Para o señor Mira, que entrou o outro día no Espello, comeu unha berenxena rechea, e cando marchou deixou todo emporcallado destas ideas, que non hai quen as quite. E mira que lles freguei con Mistol, e nada.

Como dicía no post anterior, preocúpame esta tendencia da esquerda mais moñas de amosar unha absurda tolerancia cara a ideas disparatadas ou absurdas no nome do dereito de cada cal a opinar. Pero aínda me preocupa mais a tendencia da dereita mais reaccionaria a apropiarse do discurso científico, deixando aos científicos de esquerda loitar entre dúas augas: os seus propios compañeiros da esquerda mirándoos con desconfianza por empregar argumentos científicos e polo tanto sospeitosos de reaccionarios e os outros científicos de dereitas pensando que son chamáns con cascabeis polas súas ideas esquerdistas e polo tanto sospeitosas de anticientíficas. E unha calexa sen saída na que moit@s nos atopamos case que a diario: únome aos fachas que pensan coma min no profesional, ou aos homeópatas que pensan parecido a min no político? A miña resposta é: a ningún dos dous, aínda que sexa unha postura incómoda, e recades maiormente leña por ambas partes.

Para poñer un exemplo xeral do problema, ocórreseme o caso, do que fala o propio Dawkins, do chamado darwinismo social, que ven sendo a xustificación capitalista das súas aberracións baseándose nunha lectura igualmente aberrante de Darwin. Basicamente trátase de que, xa que a natureza funciona así, a sociedade faino do mesmo xeito. Non porque deba ser así, senón sinxelamente porque así é como as cousas son. O capitalismo, dende este punto de vista, non sería un sistema económico en contraposición a outros posibles sistemas, senón a forma natural na que funciona o mundo. O forte gaña, o feble perde e morre de fame. Conclusión secundaria: calquera outra idea sobre un sistema económico diferente ou alternativo é ideoloxía, en contraposición ao capitalismo, que é a realidade.

Non fai falla que explique aquí como de nociva e retorcida é esta idea, que nos condena a tod@s @s que pensamos que hai cousas que cambiar á condición de exaltad@s ou inxenu@s, no mellor dos casos. Pero si vou poñer un exemplo de como funciona esta falacia paralóxica: a inicios do século XX, co descubrimento dos antibióticos, apareceu a posibilidade de curar a sífilis. Por estraño que nos pareza hoxe, isto xerou unha forte resistencia, ante a idea de que os pecadores que contraían a sífilis por actividades lúbricas e por outra banda bastante divertidas se libraran de rositas do problema. Por suposto, o sentido común impúxose e a sífilis está practicamente erradicada en Europa. Pois ben, este feito está ao mesmo nivel que a idea que sostén o darwinismo social: o feito de que algo sexa así (a sífilis contráese por contacto sexual co portador e é potencialmente letal sen tratamento) non quere dicir que deba ser así (imos deixa á xente morrer de sífilis, porque é o xeito no que as cousas son).

A idea do darwinismo social forma parte desa tendencia tan postmoderna e tan chachi do chamado “discurso cero”, que consiste en situar certas ideas no punto teórico da neutralidade, en oposición a outras ideas “politizadas”. Segundo isto, o liberalismo económico é neutro, pero as doutrinas socialistas ou comunistas son partidistas ou ideoloxía. O nacionalismo español é neutro pero os nacionalismos periféricos están ideoloxizados. Creo que xa pillades por onde vai a cousa, non si? O truco, o paraloxismo, ou mellor aínda, o sofisma que oculta o pensamento cero é a identificación (consciente e interesada, por certo) entre a descrición dos feitos e o “debe ser”. Como a xente morre de sífilis, a xente debe morrer de sífilis. Descubrir e describir a espiroqueta da sífilis, e constatar que a penicilina a destrúe, é científico, pero empregar este coñecemento para curar a sífilis sería inadmisiblemente sesgado e partidista. Cada día, como individuos e como especie, decidimos modificar cousas que inicialmente eran doutro xeito. O que decidimos modificar e o que non, é necesariamente ideoloxía.

P.D: a segunda imaxe corresponde a unha das sagas de X-Men, a Era de Apocalipse, un universo alternativo no que impera un darwinismo social extremo. E Cíclope é dos malos!

O rottweiler de Darwin (I)

16/09/2011 A Raíña Vermella

En 1882, Henry Huxley, co-descubridor da teoría da evolución, leva a ombros o cadaleito de Darwin, demostrando que na investigación científica non todo é competencia despiadada. Huxley chegou á mesma conclusión que Darwin pouco antes da publicación da Orixe das Especies, e escribiulle facéndoo partícipe dos seus traballos. Darwin mencionou os estudos de Huxley no seu libro, e así comezou unha colaboración prolífica e intensa, que lle valeu a Huxley o apodo de Darwin’s Bulldog, por defender o darwinismo con apaixonamento nos debates nos que o mestre, xa ancián, non podía estar presente.

Darwin necesitou no seu momento un defensor mais novo e enérxico ca el mesmo, sobre todo sendo a súa teoría tan incómoda e revolucionaria como resultou. Os tempos de Darwin e Huxley non son os nosos, pero semella que o mestre continúa a precisar defensores.

Richard Dawkins tamén gañou por méritos propios o alcume de Darwin’s Rottweiler, en recordo daquel outro apaixonado defensor do darwinismo. Un alcume, por outra banda, que se nalgún momento pretendeu ser ofensivo, resulta en realidade profundamente afagador. É necesaria hoxe por hoxe unha defensa da evolución tan enérxica como a que levou a cabo no século XIX o primeiro bulldog de Darwin? Pois por desgraza, e aínda que pareza incrible, semella que si. Se cadra no ámbito europeo resúltanos estraño que algueń poña en dúbida a evolución, pero o 40% dos estadounidenses cren no deseño intelixente, e as cifras elévanse arrepiantemente cando se trata de Sudamérica.

En calquera caso, tamén en Europa cocemos fabas, e aínda que aquí non estea tan en boga o creacionismo, non estamos libres tampouco dunha certa visión relativista do coñecemento científico, e dunha mal chamada tolerancia relixiosa que nos leva a dicir que debe ser respectada calquera idea, por disparatada que sexa, se se expresa como un dogma de fe. Como dixo Dawkins: “sostemos a conveniente ficción de que as opinións relixiosas posúen certa clase de dereito a ser respectadas automaticamente e sen cuestionamentos”. Dende a propia esquerda, ás veces temos medo de parecer dogmátic@s ou reaccionari@s cando defendemos argumentos científicos e o seu valor de feito demostrado por riba de opinións, crenzas ou ideas pseudocientíficas. Semella que é de mal gusto facer notar que non, non é unha opinión, e non, a ciencia non é equiparable a outras formas de coñecemento “revelado”, pola sinxela razón de que a ciencia funciona. Outra frase gloriosa de Dawkins: “As teorías sobre a creación do ser humano anteriores a 1859 (en referencia á data de publicación da Orixe das Especies) están moi ben, salvo porque non son certas”. Se alguén defende unha opinión contraria á selección natural, está no seu dereito de facelo, só que non é certa! E o mesmo vale para a cristaloterapia, a homeopatía, a terra plana ou a arca de Noé. Estás no teu dereito de crelo, pero non é certo!

Así que, polo que a min respecta,á pregunta de se é necesario un ateísmo militante, a respota é: por suposto. Non serve de nada esta actitude falsamente tolerante que se nos quere obrigar a adoptar. Neste tema, non se trata de tolerancia ou intolerancia, senón de feitos comprobados e outros que non o están. Hai que dar a batalla, entrar nos debates e converternos tod@s, un pouco en rottweilers de Darwin, ou do pensamento científico se o preferides, dende unha postura de esquerdas e progresista, e non permitir que o fundamentalismo relixioso, a supersitición ou as paraciencias nos gañen a partida porque non puxemos a suficiente paixón en defender as nosas posturas. Como di o rottweiler, é tempo de enfadarse.