O outro lado do espello

Unha das experiencias máis impresionantes que vivín estes últimos anos foi estar presente nun test de Wada. É unha proba que se realiza en quirófano para preparar a cirurxía da epilepsia. Como xa sabedes, a epilepsia é unha actividade anormal de certo grupo de neuronas no cerebro, que se xeraliza ao resto das células colindantes, como as ondas nun estanque. Dependendo de que áreas afecte, producirá convulsións, perdas momentáneas de consciencia, alucinacións ou estados de éxtase relixioso. Si, xa hai quen di que deus está no cerebro. No lóbulo temporal, concretamente.

Para eliminar esta actividade anormal, útilizanse fármacos anticonvulsivos, e en situacións extremas, ciruxía intracerebral. O problema da cirurxía é que as funcións cerebrais non están perfectamente delimitadas, e varían dun individuo a outro, así que sería doado afectar outras zonas que soportan funcións normais. Pode que o lugar que hai que eliminar controle a fala, a comprensión ou o movemento dun membro. Por sorte, o cerebro xeralmente ten un plan B, unha área no outro hemisferio que controla o mesmo aspecto, pero isto non é igual en todas as persoas. Unhas teñen o control máis repartido entre os dous hemisferios e outras case todo concentrado no mesmo. A isto chámaselle lateralización. Canto máis lateralizado, máis concentrado estará o control nun só hemisferio cerebral.

O hemisferio esquerdo pasa por ser o lóxico, o racional e o que se ocupa de todo aquilo que nos fai intrínsecamente humano. Para o dereito quedaría o sentimental e o emocional. Eu mesma compartía un tanto esta visión, ata que me convidaron a estar presente nun test de Wada.

No test de Wada estás desperto e perfectamente consciente, porque o cerebro non ten terminacións nerviosas para a dor, así que é suficiente con anestesia local externa. Do que se trata é de comprobar que fai exactamente a área que hai que extirpar, por se tocamos algo importante. Se o cerebro está moi lateralizado (ten poucas “copias de seguridade” no outro hemisferio), podemos ter un problema á hora de reseccionar unha área, porque non seremos capaces de recuperar a función. Polo tanto, o test constiste en anestesiar primeiro un hemisferio e despois o contrario, para ver canto da función se conserva. Como o paciente está consciente, pódeselle pedir que resolva operacións matemáticas, nomee obxectos e describa imaxes.

Así que alí estaba eu, embozada nunha desas batas de papel e subida nun tallo, tratando de que non se me movera moito o gorro baixo a mirada reprobadora da enfermeira, que xa me advertira antes que, como vira un só rizo asomar por debaixo, poñíame fóra. Cando anestesian o hemisferio esquerdo, pasa o esperable: o paciente continúa consciente e conectado co medio, pero non é quen de realizar operacións matemáticas sinxelas, por exemplo. Unha suma de 2+2 de repente vólvese imposible. O rapaz decátase, ademais, e aínda que lle advertiron antes de entrar do que ía pasar, está claro que debe de estar tendo unha sensación moi rara. Como se non fose suficiente estar esperto mentres che andan no cerebro, para aínda por riba notar que de súpeto non sabes sumar.

Ata aquí todo segundo o previsto. Pero o alucinante vén cando cambian e anulan o hemisferio dereito. O tipo volve saber sumar, si, pero… NON ENTENDE QUE É O QUE ESTÁ PASANDO. De repente trata de erguerse da mesa, fai comentarios banais sobre o quirófano ou sobre nós, e é dificilísimo que entenda que ten que contestar ás preguntas, aínda que cando o fai, as respostas son correctas. Non está desorientado. Non está alterado. Simplemente perdeu o contexto. Non comprende a situación nin como ten que comportarse, aínda que sabe perfectamente onde está, quen somos e que intentamos facer. Co hemisferio esquerdo anulado, perdeu a capacidade lóxico-matemática concreta, pero agora o que está a fallar é toda a información implícita, contextual, que todos e cada un de nós manexamos a diario. Se alguén lle chama a iso “intuición” ou “sentimento”, está a reducir ata a caricatura o que supón.

O neuro mírame divertido por sobre a mascarilla, porque se decata de que estou alucinando, pero tamén de que estou entendendo perfectamente o que acontece, e non é para nada o que a sabedoría popular nos suxire. Non se converte nun autómata con síndrome de Asperger e incapaz de amosar empatía. Convértese en alguén que non pode desenvolverse no medio de ningunha maneira. Sen sumar podes sobrevivir, pero como vas funcionar sen comprender o mundo ao teu arredor?

Cando por fin lle devolven ao pobre paciente o seu cerebro completo, lembra perfectamente que durante uns minutos non soubo sumar, pero non ten moi claro que foi o que pasou despois. Todo ese fluxo de información non tiña nada ao que ancorarse para permanecer na consciencia.

-“Como vai estar cando se lle pase de todo a sedación?”, pregúntolle ao cirurxán
-“Pensa na peor dor de cabeza que tiveras na túa vida… Multiplica por mil”.

Arrogantes e agresivos

10/10/2016 A Raíña Vermella

O escepticismo está de moda. A prensa xeralista que, salvo excepcións, dá por boa calquera información espectacular por tendenciosa ou disparatada que sexa, parece que caeu na conta de que existe un grupo de persoas que reclaman algo moi simple: demostrar as afirmacións. O escepticismo é como o feminismo, resulta unha etiqueta incómoda para unha idea do maior sentido común. As mulleres son persoas. Demostra iso que dis. Ambas son ideas moi potentes e polo que parece, agresivas e radicais.

O movemento escéptico está a sufrir agora, en moita menor medida (aínda non tivemos baixas) os mesmos ataques que o feminismo leva sufrindo os últimos cen anos. Acusar a alguén de ser pouco respectuoso por pedir probas de afirmacións extraordinarias, como, non sei, embarazos milagrosos ou mortos que resucitan, e negarse a crelo se non se proporcionan, é moi parecido ao que temos que escoitar todos os días sobre o feminismo. Reivindicacións básicas e de sentido común (non ser insultada pola rúa, que o que venden nas farmacias cure o que di curar…) trátanse como se fosen peticións esaxeradísimas ou ridículas, e créase un clima de opinión en torno a elas que favorece que non sexan tomadas en serio. Cando te queixas, dinche que es moi agresiva e así non vas conseguir nada, que non caes ben, ou que non é para tanto.

Do mesmo xeito que non hai graos en canto á igualdade (non se pode ser máis ou menos iguais), tampouco existe un punto equidistante entre a verdade e a mentira. Non hai fraudes máis fraudulentos ca outros, só máis ou menos perigosos.

En realidade, o problema non está na defensa de dúas ideas contrapostas. Igual que no caso do feminismo, o escepticismo loita contra un sistema de crenzas que ata o momento constituían o paradigma dominante. Esquecemos moi axiña que, ata non hai moito, pedir probas de afirmacións absurdas e irracionais podía acabar en cadea, ou o que é peor, en churrasco. Quen acusa aos escépticos de ser os voceiros da “oficilialidade” son os mesmos que din que as leis benefician ás mulleres: os que teñen medo de perder privilexios. Quen quere manter o seu chiringuito, ou non lle resulta cómodo que o poñan en cuestión, ou non lle apetece revisar as súas crenzas. Quen está moi cómodo, en definitiva, coas cousas tal e como están.

Ademais da acusación de arrogantes (por pedir probas, ollo. Por dicir cousas incomprobables como verdades absolutas, non), o outro grande argumento é que “a xente precisa crer en algo”. En algo irracional ou sobrenatural, enténdese. Eu creo en moitas cousas, nos meus amigos, na sanidade pública e en que Dune é unha boa peli, pero non é iso. É un argumento para non remexer moito. Como sempre existiron crenzas irracionais, charlatáns e curandeiros, por que imos tratar de cambialo? Incluso, pode ser como apelar á natureza humana: as persoas precisan crer nalgo. As mulleres son de tal maneira. Dicir que algo é como é, sempre o foi e sempre o será, ademais de un argumento de patacón digno de Ayn Rand, é un xeito moi efectivo de desactivar calquera expectativa de cambio.

Outra cousa que teñen en común o movemento escéptico e o feminismo é a acusación constante de ser agresivos. Ten graza que, perante os millóns de mortos das relixións organizadas ou do machismo, dúas ideoloxías que se caracterizan por non ter causado nin unha soa baixa teñan que aturar o sambenito de “agresivas”. Estamos loitando contra os que posiblemente sexan os dous paradigmas ideolóxicos máis letais da humanidade, pero esíxenos que o fagamos cun sorriso, que sexamos simpáticos e que non alcemos moito a voz. Que non molestemos moito, en suma.

Imaxe Día 52: Revisión. Ángel Arcones en Flickr, baixo licenza CC

A Carreira da Raíña Vermella

03/10/2016 A Raíña Vermella

”I pictured to myself the Queen of Hearts as a sort of embodiment of ungovernable passion – a blind and aimless Fury.
The Red Queen I pictured as a Fury, but of another type; her passion must be cold and calm – she must be formal and strict, yet not unkindly; pedantic to the 10th degree, the concentrated essence of all governesses!”
— Lewis Carroll, in “Alice on the Stage”, 1887

Carroll xa tratou en vida de aclarar a confusión entre a Raíña Vermella e a Raíña de Corazóns, dous personaxes moi diferentes que as sucesivas adaptacións, interpretacións e reinterpretacións encargáronse de mesturar ata volver case imposible recoñecer as características presentes nas obras literarias.

A Través do Espello non é unha continuación do País das Marabillas, senón que, comezando xa dende a propia concepción da obra co xogo especular, pretende ser un reflexo invertido desta. O País das Marabillas comeza ao aire libre, nun prado primaveral. A Través do Espello arrinca no interior, nun salón fronte ao lume da cheminea no outono. O País das Marabillas segue a lóxica caótica e aleatoria dos soños, representada polo xogo azaroso dos naipes. A Través do Espello desenvólvese nun taboleiro de xadrez, e cada capítulo representa unha xogada rexida polas estritas normas dunha partida real, ata que Alicia acada o último escaque e é coroada á súa vez raíña.

Continuando con este mesmo paralelismo (Carroll non dá puntada sen fío) o reinado da Raíña de Corazóns é a terrorífica ditadura dunha psicópata que ordea execucións á menor provocación ou mesmo sen ela, guiada só polo seu propio capricho. Pinta de vermello as rosas brancas e xoga ao críquet con flamingos e ourizos, e compórtase en suma como unha lunática. A Raíña Vermella pretende ser xusto a imaxe oposta: unha gobernante ríxida e estricta que fai cumprir unhas normas estrañas, pero coherentes. A Raíña Vermella explícalle a Alicia cales son as regras que rexen no mundo do Espello, é dicir, como ten que moverse, como peón que é, para acadar o último escaque e ser coroada Raíña, e así gañar a partida.

Alicia extráñase de que, por moito que corran, sempre permanecen no mesmo sitio. “Que mundo máis lento o teu!”, replica a Raíña Vermella. “Aquí, para ficar no mesmo sitio, hai que correr todo o que unha poida! E se queres chegar a algún outro lugar, hai que correr o dobre!”.

Esta conversa aparentemente disparatada pero cunha curiosa coherencia interna (non por nada Carroll era matemático) dá nome á Hipótese da Raíña Vermella, enunciada en 1973 por Leigh Van Valen. Na natureza, di Van Valen, non é suficiente con adaptarse ao medio (correr todo canto unha poida) para sobrevivir, senón que é preciso ademais adaptarse continuamente ás modificacións seleccionadas nos competidores e depredadores (hai que correr o dobre!). O exemplo máis clásico é a carreira armamentística entre presas e depredadores: unha delicada gacela Thompson non só ten que adaptarse ao medio para sobrevivir, ser quen de conseguir suficiente enerxía, reproducirse máis e mellor que outras gacelas e resistir as enfermdiades e as secas, senón que ademáis debe evitar ser cazada polas leoas, desenvolvendo cada vez mellores recursos de camuflaxe, defensa ou fuxida, mentres que estas, pola súa banda, precisan ser cada vez máis rápidas, máis fortes e coordinarse mellor. Así, as leoas e as gacelas deben correr, non tanto como poidan (contra o medio) senón o dobre (tratando de superarse unhas ás outras).

Este blogue pretende, como a Raíña Vermella, explicar as extrañas pero marabillosas regras que gobernan, non só o mundo do Espello, senón tamén o mundo real. Ás veces poden parecer disparatadas, ou pode parecer que o mundo é caótico e desordeado, pero para iso está a ciencia: para explicarnos como chegar ao último escaque.

Vacas sobre o CERN (II)

25/01/2015 A Raíña Vermella

(As vacas están enriba do túnel do colidor de hadróns só para que os humanos vexamos que non pasa nada. Que non se abre un furado negro e envía ás vacas cara outra dimensión a través do espazo-tempo, nin a enerxía das partículas provoca terribles mutacións). Este blog non garante que as vacas que aparecen arriba sexan xusto as que se atopan sobre o CERN. A cor e composición poden variar.

Continúo onde o deixei no post anterior, coa lista de prexuízos cara á ciencia actual para a que me da a escusa a enorme obra Paradigma e Tempo na física teórica. Porén, son consciente de que se neste libro aparecen todos estas ideas erróneas, é só porque ten máis de trescentas páxinas, e caben todas. En calquera artigo sobre ciencia que leades pola rede poden aparecer doadamente dúas ou tres…

4. Os avances tecnolóxicos son “subprodutos” do avance científico, pero o avance técnico non quere dicir que o coñecemento como tal avance na mesma medida. Erro de novo. O avance técnico está inextricablemente unido ao coñecemento científico, aínda que empreguemos aquel sen coñecer como funciona este. Como dixen antes, os sistemas de localización dos satélites, que fan funcionar os sistemas GPS de coches e teléfonos, son posibles só con ecuacións relativistas.

5. Os científicos conforman unha elite económica e social, e compórtanse como clase dominante no sentido marxista. Ademais de falso, resulta case cómico vendo o estado da investigación e os retallazos salvaxes nesta no estado. Os científicos non só non son unha elite económica senón que moitas veces nin sequera viven con comodidade, polo menos en Europa. É evidente que un grupo cun poder económico real pode facer máis presión en defensa dos seus intereses que o que fai a comunidade científica, que sempre é a primeira vítima das crises económicas e que moi frecuentemente ve como os seus consellos ou advertencias son ignorados pola clase política. Por outra banda, as clases realmente dominantes empregan os avances tecnolóxicos sen coñecer as teorías científicas que os fan posibles, empregando así á comunidade científica como grupo subalterno ao que explotar.

6. O pensamento cientifista é o paradigma dominante, como pensamento propio da clase dominante. É certo que a día de hoxe, por sorte, cada vez hai menos persoas que acepten sen crítica afirmacións de tipo dogmático ou máxico-místico. Nese sentido, poderíamos dicir que o pensamento científico gañou a batalla. Agora ben, se entendemos que debemos opoñernos ao pensamento científico porque penetrou en amplas capas da sociedade, ou porque é propio dunha determinada clase social, deixamos para as clases subalternas o pensamento supersticioso ou máxico-relixoso, o cal as convirte en máis subalternas e máis incapaces de defender os seus propios intereses, dado que a eficacia dos esconxuros e das rogativas para conseguir melloras materiais está escasamente comprobada, por moito que a certos ministros lles parezan boa idea.

7. Os descubrimentos científicos poden ser xulgados á luz da filosofía. Non necesariamente. A filosofía hai moito que deixou de ser filosofía natural, e os científicos hai moito que deixaron de prestarlle atención ao que a filosofía opina da súa labor. En parte, porque a filosofía dende Husserl abandonou tamén a discusión das explicacións do mundo que fornece a ciencia, enquistándose moitas veces en discursos baleiros sobre a existencia ou non da realidade, que non interesan á ciencia. Produciuse así un alleamento mutuo, no que os científicos ignoran, para o seu mal, á filosofía, e os filósofos lanzan diatribas contra a ciencia, que ningún científico se para a escoitar, porque non atanguen a ningún dos problemas reais cos que se atopan. Porén, algúns filósofos parten da revolucionaria premisa de que a realidade existe, dentro da corrente do realismo científico, pero non deben de ser o suficientemente cool para estudalos xunto con postmodernos de cabeceira.

8. Todo o desenvolvemento científico parte dun paradigma xudeo-cristiá occidental, polo que está lastrado, a causa do cal se recorre a conceptos como o de infinito ou o de “teoría do todo”. A ciencia, por suposto, nace nun contexto occidental de influencia xudeo-cristiá, pero nace precisamente contra este paradigma, non ao seu abeiro. Non podemos dicir que Galileo era cristián, aínda que el mesmo así o afirme, porque non podería dicir outra cousa sen correr un gravísimo risco. Ás veces esquecemos con asombrosa facilidade a implacable persecución ideolóxica que sufriu a ciencia por parte do cristianismo, tanto católico como protestante, e que explica sen xénero de dúbidas moitas aparentes contradicións de grandes pensadores. Por outra banda, o concepto de infinito, que tanto parece molestar ao autor, foi unha consecuencia matemática da teoría da relatividade que non só non foi aceptada de bo grao, senón que se tratou de eliminar por todos os medios durante décadas, ata que un dos seus correlatos cosmolóxicos, os furados negros, descritos e previstos por Karl Schwarzschild sobre unha ecuación de Einstein a principios de século, foron observados en 1969. A outra resonancia relixosa que atopa, a famosa “teoría do todo”, non é mais que un xeito medio cómico de referirse a un conxunto de ecuacións matemáticas que unifiquen as forzas electromagnéticas, nuclear forte e feble coa forza gravitatoria. Por tanto, nada metafísico nin “mitofísico”.

Non podo evitar pensar que o conflito entre filosofía e ciencia é un conflito xeracional. O problema é que agora os físicos son rapaces e rapazas de vinte e trintaepoucos con camisetas de Dr. Who, fans de Star Wars, Star Trek e Battlestar Gallactica, xogadores empedernidos de videoxogos, nerds a moita honra, e xa non estirados cabaleiros con traxe e garavata, que só vían mulleres nos laboratorios se lles traían o café. Non lles interesa en absoluto o que a xeración dos seus pais, criados case na mecánica clásica, ou como moito na relatividade, teñan que dicir sobre o seu traballo. E menos aínda se a crítica ven dende a filosofía, polo menos dende o paradigma absolutamente anacrónico da postmodernidade. Pero a xeración dos seus pais aínda está a dicirlles que metan a camisa por dentro, que senten a cabeza e que deixen de xogar con ese colidor de hadróns tan caro para ocuparse de cousas importantes. Sen decatarse de que non existe cousa máis importante.

Vacas sobre o CERN (I)

04/01/2015 A Raíña Vermella

Cando dubides, lembra que estás a empregar ecuacións relativistas para atopar esa rúa co GPS. A física moderna é dura, pero é ciencia. A cúantica é como o sushi, non vale para calquera padal, pero iso non quere dicir que non sexa exquisita. O colidor de hadróns non destruíu o planeta, pero serviu para atopar partículas que predicía a teoría de cordas, mentres as vacas suízas pastan sobre el. Que ti ou eu non coñezamos algo non quere dicir que sexa descoñecido.

A enorme obra de Basilio Lourenço Paradigma e tempo na física teórica, trata de como a física se converte en mitofísica despois dos anos 30 do pasado século, afastándose cada vez máis da realidade, e converténdose nun eido de ideas atoladas que comparten catro iluminados no CERN, sen que cheguen de ningún xeito ao resto da sociedade.

En primeiro lugar, celebro que se publique ensaio en galego, sobre todo se é ensaio sobre ciencia en galego. Digo sobre ciencia e non científico porque o autor renuncia dende a primeira páxina a calquera pretensión de falar sobre o desenvolvemento real da física actual. Tema, por outra banda, tan apaixonante como complicado, se non se é físico. Pola contra, decide falar sobre o paradigma científico, entendendo por tal o conxunto de ideas sobre as que pivota a ciencia actual, e en concreto a física.

Cando alguén di que vai falar sobre as ideas sobre as que funciona a ciencia bótome a tremer, porque a pesar de que son poucas e sinxelas (observación, hipótese, experimentación, comprobación, refutación ou confirmación) parece que todo o mundo teima en empregar conceptos tirados da filosofía clásica que se tratan de encaixar á forza nun tema que non lles é propio, con resultados desafortunados. Neste caso os que aparecen son democrático, intuitivo, elitista, materialismo, e o achado xenial, mitofísica.

A idea central da obra foi enunciada mil veces, pero como toda mentira, non por repetila mil veces se converte nunha verdade: a ciencia é un relato, unha forma mitolóxica de explicación do universo, propias das sociedades occidentais, que ocupa o mesmo lugar que outros mitos da creación noutros tempos e culturas. Neste caso, aplicado á rama da ciencia por excelencia, a física. Porén, en filosofía, pode que partir dunha premisa e desenvolvela sexa un xeito válido de argumentar, pero en ciencia a premisa é o primeiro que debe ser demostrado. Este argumento parte dunha serie de premisas profundamente erradas, polo que nada do fío argumental posterior pode ser correcto:

1. A ciencia non é democrática, e cada vez éo menos, polo que se volve menos verdadeira. Neste caso, a primeira parte do enunciado si é verdadeira: a ciencia non é democrática. Non se vota por maioría o que se acepta ou o que non, e se se empata non se vai a unha segunda volta. En ciencia acéptase aquilo que se demostra, entendendo por demostrar que unha tese é coherente coas observacións realizadas e que é capaz de realizar predicións de como se comportará un determinado acontecemento,experimento, etc. Por outra banda, non é democrática porque acadamos un nivel de especialización tal que é moi difícil que unha persoa sen formación específica nunha materia achegue algo de valor a esta. Neste sentido, a era do científico amateur rematou, para ben ou para mal. Por outra banda, polo menos en Europa, non é necesario un poder económico desmedido para cursar unha carreira científico-técnica, e vivimos no momento no que hai máis científicos vivos que o total dos que existiron na historia ata o momento. Se a democracia ten algo que ver coa cantidade, a ciencia é agora, non máis democrática, pero si máis accesible que nunca.

2. O coñecemento debe ser intuitivo, debe coincidir co que experimentamos na nosa vida cotiá. Como dixen, a era do científico aficionado rematou. A teoría da evolución ou a física newtoniana son intuitivas, a relatividade e a cúantica non o son. A natureza non está aí para que nós a comprendamos. Os nosos sentidos están deseñados pola evolución para sobrevivir no mundo do macroscópico, a escala do moi grande ou do moi pequeno moitas veces resulta anti-intuitiva, porque non contamos con instrumentos axeitados para percibila.

3. A física contemporánea é mitofísica porque forma un corpus de ideas pechado sobre si mesmo que non se corresponde con nada do existente na realidade. Erro. A física dos últimos cincuenta anos forneceu teorías extravagantes que despois foron comprobadas experimentalmente, baste poñer como exemplo os cuasicristais, sólidos de máis de tres dimensións (Nobel de química 2011 para Daniel Shechtman) ou o bosón de Higgs (Nobel de Física 2013 para Peter Higgs). De feito, a física actual puido comprobar experimentalmente teorías enunciadas hai varias décadas, cando os medios técnicos non era suficientes para deseñar os experimentos axeitados, pero os físicos xa chegaran aos desenvolvementos matemáticos que os demostraban. Dada a repercusión mediática do CERN e do descubrimento do bosón, resulta difícil non estar ao tanto das probas, así que só quedan dúas posibilidades: ou ben non se lles dá creto ou ben non se comprende o seu calado real.

Como isto vai para longo e estamos aínda comezando o ano, emplázovos para a segunda parte deste post, se queredes saber como remata. Igual inclúo un final trepidante con xiros inesperados de guión e un botón vermello que hai que pulsar cada 42 segundos…

Vintage só en moda, por favor

21/01/2014 A Raíña Vermella

E aínda así, con coidado. Hai uns días, alguén fíxome notar que nunca escribira no blog sobre a enfermidade mental. En concreto, sobre as bases biolóxicas da esquizofrenia, que tanto están dando que falar ultimamente. “Ben, nunca escribín porque é algo obvio, non?”, contestei. Pois parece que non. Facendo memoria, ocórrenseme varios exemplos de libros ou artigos deste ano que continúan a repetir teses dos anos setenta.

A min gústame o retro como a que máis. Gústame Jane Austen, Sherlock Holmes, os chalecos, as chisteras e os reloxos de peto. O stempunk e Dickens. Mola. Pero en ciencia, o antigo non só non é mellor senón que é claramente peor. Mal. Caca. Non podes citar un traballo de hai corenta anos e quedar tan ancha/ancho. Por que? Porque todo avanza a un ritmo absolutamente vertixinoso, e corenta anos noutro eido poden non ser moito, pero no coñecemento científico e máis ou menos como se falas da teoría dos humores.

Explícome: non é que o coñecemento acadado no pasado non teña valor (a teoría da Evolución enunciouse hai máis de cen anos e aí está) pero cada década trae tal avalancha de novos datos que é moi probable que sexa inexacto ou que xa estea superado. Se non é así, perfecto, nese caso haberá novos datos que o confirmen.

No caso concreto da enfermidade mental grave (esquizofrenia, trastorno bipolar, trastornos do espectro autista…) o grande salto foi o Proxecto Xenoma Humano. Dende entón, nada volveu ser o mesmo, e ideas que previamente eran só hipóteses, contrapostas a outras hipóteses diferentes, acharon confirmación. Centrándonos na esquizofrenia, existen un conxunto de xenes implicados na súa xénese, cun patrón de herdanza probablemente multixénica (con multitude de xenes implicados, como a diabetes ou o Alzheimer, por exemplo) dos que aínda non coñecemos en profundidade o seu funcionamento. Pero que existan lagoas no coñecemento científico non significa que non saibamos nada. Sabemos que existe unha base xenética, que está afectado o neurodesenvolvemento e que se herda. Xa é moito saber!

Porén, continúan repetíndose unha e mil veces ideas tomadas do movemento da antipsiquiatría, como que os afectos destas enfermidades son en realidade disidentes sociais, persoas que sinxelamente non encaixan na norma social dominante, pero que non lles pasa nada. Non lles pasa nada no cerebro, implicitamente. Vaia por diante o meu respecto ao que significou a antipsiquiatría (moitos deles psiquiatras en exercicio) como movemento en favor dos dereitos dos pacientes, da súa dignidade e da súa integración social. As bases morais das que parten son completamente defendibles tamén hoxe en día, pero as bases científicas estaban erradas. Non pasa nada, isto é ciencia, a xente equivócase, recoñéceo e sigue adiante. Pero neste caso concreto, as teses da antipsiquiatría deron o salto ao terreo da filosofía e do pensamento, e foron defendidas por autores multicitados, especialmente Foucault e Lacan. Ambos son fillos do seu tempo, e fan de altofalante ás ideas preponderantes na súa época, pero a súa época, por sorte, non é a nosa. Polo tanto, citar a Foucault para defender a orixe social da esquizofrenia é un completo anacronismo, o equivalente a citar a Tales de Mileto para defender que todo é auga.

Por que se repite unha e outra vez neste erro? A miña impresión é que os científicos pasamos mil de Foucault, en liñas xerais, e os humanistas non len Science. Unha vez máis, o desinterese noutras disciplinas que non sexan a propia xera monstros conceptuais. Que os científicos non lean filosofía é un problema grave, como defende razoablemente Mario Bunge, entre outros, pero non é menos grave que para escribir un traballo filosófico no que se vai facer mención á esquizofrenia a ninguén se lle ocorra a extravagante idea de mirar a ver que teñen que dicir as neurociencias ao respecto, e fique unicamente coa idea preponderante da filosofía de hai corenta anos.

Instrucións para resistir unha invasión alien

23/11/2013 A Raíña Vermella

Dende o post anterior deume por pensar en como a ciencia ficción pode describir e criticar mellor a realidade que outros xéneros literarios, ou polo menos esa é a sensación que sempre teño. A necesidade de ir sempre un chisco por diante do presente, a relación intensa coa tecnoloxía ou o coñecemento de teorías científicas de vangarda que moitas veces forman parte do traballo dun escritor (bo) de ciencia ficción pero non dos escritores doutros xéneros, fan que teñan unha visión moito máis axustada da realidade e poidan facer predicións bastante asombrosas (hai pouco que se descubriron, polo menos a nivel teórico, as famosas “ecuacións de curvatura” de Star Trek, que permitirían viaxar máis rápido que a luz mediante unha trampa relativista. Así, por exemplo).

Algo tarde, seino, pero hoxe estiven vendo a entrevista de Galiza Ano Cero con Boaventura de Sousa, que me tivo enganchada a hora e media que dura e que me fixo recuperar a fe na cultura galega e no audiovisual do país. Nela, de Sousa fai unha análise sobre a actual situación social e a dificultade da esquerda para reaxir ante o retroceso dos dereitos e o ataque do capitalismo que das máis lúcidas que tiven oportunidade de escoitar. Porén, cara ao final fai unha reflexión sobre a necesidade de non confiar só no discurso da ciencia e no coñecemento científico, se non tamén no “coñecemento popular”, que me fixo revolverme incómoda na cadeira.

Hai uns meses vin unha peli de ciencia ficción rarísima titulada “The Darkest Hour”, unha nova versión da mil veces temida e fantaseada invasión alien. A pesar de ser bastante tremenda dende o punto de vista de xénero (as dúas protagonistas femininas basicamente estorban, fan puntos para que os maten a todos e non posúen nin o máis mínimo coñecemento ou habilidade que poda resultar útil) dende a perspectiva científica debuxa un panorama interesante, porque parte dunha premisa diferente doutros filmes postapocalítpicos tipo “Mad Max”: por moi enorme que sexa o desastre, o coñecemento non se perde. Non se perde porque está en todos e todas nós, porque aínda que non teñamos un dato concreto sabemos que existe e como atopalo, e porque sabemos que as cousas funcionan dun determinado xeito predicible e lóxico. A humanidade, no seu conxunto, pasou da etapa do pensamento máxico-relixioso á do pensamento científico. No filme, os extraterrestres son uns seres constituídos por enerxía que se alimentan da rede eléctrica, e posteriormente da propia enerxía eléctrica humana, e aniquilan á maior parte da poboación nos cinco primeiros minutos. Pero isto non dá paso a un escenario no que se perde calquera vestixio de civilización, senón a un reagrupamento e unha resistencia. Por que? Porque os protagonistas atopan a alguén capaz de defenderse dos alien: un electricista. Tras unha invasión alien, un desastre nuclear, unha epidemia, é de esperar que quede vivo algún electricista, algunha mecánica, algunha enxeñeira ou algunha persoa con coñecementos mínimos de cal é o xeito no que funciona o mundo, que impida que nos precipitemos nunhas sorte de nova Idade Media.

Que ten que ver todo isto coa excelente entrevista de Galiza Ano Cero? De Sousa asume que o coñecemento científico é elitista, propio de persoas con formación universitaria e ata certo punto reaccionario, porque está alonxado das clases populares, ás que dalgunha maneira supoñemos ignorantes e escasamente instruídas nos seus complicadísimos procesos. Pois ben, non existe tal cousa como o “coñecemento popular” en contraposición ao “coñecemento científico”. O coñecemento, ou e científico ou non é, e dende logo non é patrimonio dos universitarios. Un técnico de neveiras ou de lavadoras, un mecánico, unha electricista ou unha fontaneira, as persoas que fabricaron sempre xabrón caseiro ou mesmo cando metes no forno un biscoito e agardas razoablemente que calle e que suba, empregan diariamente coñecementos científico-técnicos para desenvolver o seu traballo, coñecen os principios que os rexen e saben explicalos e predicilos, aínda que non saiban escribir unha ecuación. O coñecemento científico está na ciencia ficción e nos estaleiros, nos laboratorios e nas computadoras, e xa forma parte de nós como o aire que respiramos.

A teteira do mestre reiki

02/09/2013 A Raíña Vermella

Esta coñecida cita resume o argumento coñecido como “teteira de Russell”, enunciado polo filósofo Bertrand Russell para ilustrar o tipo de afirmacións que fai o pensamento relixioso, que frecuentemente conteñen en si mesmas a súa propia imposibilidade para ser refutadas. Outros dos meus exemplos favoritos disto mesmo son o Unicornio Rosa Invisible e o Monstro Voador de Espaguetti, adorado pola moi ancestral relixión (dende 2005) do pastafarismo.

Este tipo de afirmacións sorprendentes (deuses invisibles, resurreccións ou nacementos milagrosos) non son exclusivas do pensamento relixioso, senón que inunda o misterioso mundo das pseudociencias e ás veces ameaza con colarse pola porta traseira dos movementos de esquerdas, máis dispostos en principio a aceptar ideas novas. Pero como dixo Feynmann, hai que ter a mente aberta, pero non tanto como que che caia o cerebro. Que nun medio como Sermos Galiza apareza un artigo no semanario en papel, a toda páxina, e un artigo de opinión na edición web, sobre unha pseudociencia chamada reiki, resulta cando menos preocupante.

O pensamento de esquerdas debe ser aberto e non dogmático, pero tamén crítico e científico, exactamente o contrario do que representa o reiki: unha suposta “enerxía” que non só non se ve, senón que é imposible de medir ou detectar, que supostamente cura (o que, exactamente?) e que tanto vale para un roto como para un descosido, probablemente porque non vale para nada. Vou ordenar por puntos o argumentario, que manexa, para que sexa máis doado de seguir.

Cremos noutras enerxías que non podemos ver, como a wifi (!) ou o electromagnetismo (dobre !). Efectivamente, a wifi non se ve. Ben, no meu portátil vese un simboliño que indica que está prendida, pero casualmente o simboliño só aparece cando a rede está prendida e nunca aparece cando está apagada. Casualmente tamén, só teño conexión a internet cando está prendida. No caso do electromagnetismo, non só se ve claramente se tes un imán, senón que a empregamos todos os días para mil cousas. Polo tanto, son enerxías que non se ven como a luz visible, pero que son medibles e detectables.
A enerxía que mobiliza o reiki é unha enerxía descoñecida pola ciencia. Enerxías (ou forzas) hai catro: nuclear forte, nuclear feble, electromagnetismo e gravidade. Se alguén descubre unha quinta, debera ter un premio Nobel ou dous por iso.
Cura. Non hai unha soa evidencia ao respecto. Se poñemos nun papel unha afirmación así (o papel terma do que lle poñan, diría a miña avoa) agardamos que vaia acompañado dalgunha referencia de estudos científicos metodoloxicamente ben realizados, o cal non aparece por ningures.
Está aprobada pola OMS. Verdade a medias. Ou información manipulada. Existe un documento da OMS no que, no contexto de “manexo da dor e coidados paliativos en pacientes con VIH” mencionan “enfoques multidisciplinarios” como reiki e shiatsu. Paliativo. Non cura nada. Como moito funciona como placebo para a dor. Direi que a OMS, en documentos polo estilo, tamén recomenda meditación e obviamente ninguén pretende que cure nada, aínda que non dubido que mellore a ansiedade.
É “alternativo”. Para min, alternativo é igual a privado. En tempos de recortes no Sistema Público de Saúde, este tipo de argumentos non fai máis que apoiar implicitamente a vontade da dereita de eliminar ou deixar reducidas á súa mínima expresión as prestacións da Sanidade Pública, a que pagamos tod@s, en favor de todo tipo de tratamentos privados e non contrastados.

Medios como Sermos, en xeral coidadosos e plurais nos seus contidos, permiten que se lles colen temas así porque están presentes no pensamento da esquerda, porque non somos críticas ao respecto e non estamos habituad@s a esixir probas e evidencia a quen defende unha idea. O pensamento crítico non se basea na fe, en “crer” ou “non crer” se non en afirmacións que se poden falsar e demostrar. Se non, non hai nada que nos diferencie do pensamento máxico-relixioso salvo en que isto semella máis exótico que ir ao Corpiño a que che impoña as mans o crego.

Ola, Mundo!

19/07/2013 A Raíña Vermella

Para todos aqueles que pensan que a Unión Soviética ía só de colas interminables e roupa fea, recordar que o 16 de xuño se cumpriron 50 anos da viaxe orbital de Valentina Tereshkova, alias Chaika (Gaivota), a primeira muller cosmonauta da historia. No ano 63 no Estado Español as mulleres precisaban de autorización firmada polo seu pai ou marido para viaxar, e en Estados Unidos, a pesar de que as cousas ían algo mellor, tardaron ata 1983 en poñer en órbita a Sally Ride, na misión Challenger.

Aos que din que a viaxe der Valentina era só propaganda prosoviética, contestar que ao mundo supostamente “libre” nin sequera se lle pasaba pola cabeza nos 60 facer ese tipo de propaganda, probablemente porque non consideraban de interese fomentar a imaxe dunha muller en eidos tan pouco “femininos”. Ao tipo ideal de muller estadounidense dos 60 chafaríaselle irremediablemente o cardado e a manicura nunha misión como a de Chaika, nunha nave diminuta e controlada por un computador paleolítico.

Os motivos do programa espacial soviético para adestrar mulleres non eran só ideolóxicos As mulleres son máis lixeiras, máis pequenas, máis resistentes. Chaika, en concreto, ademáis era paracaídista. Valentina tivo que estar 70 horas case inmobilizada na cabina do Vostok 6, practicamente deshidratada, e despois ser exectada da nave, caer en paracaídas e nadar por un lago xeado antes de ser rescatada. Se cadra debéramos pensar se non eran os motivos dos estadounidenses para non adestrar mulleres os que eran de tipo ideolóxico.

Por outra banda, sempre se sinalou a militancia comunista de Tereshkova e a súa posterior carreira como politica como un xeito de poñer en cuestión a súa idoneidade para o programa espacial. Indirectamente, víñase dicir que se foi seleccionada era pola súa filiación política, e que noutro contexto non sería considerada óptima. Isto é certo, sen dúbida. No contexto estadounidense ningunha muller, fose cal fose a súa ideoloxía, podería optar nesa época a entrar no programa espacial. Por outra banda, Valentina era unha operaria fabril, filla dunha viúva e tivo que traballar dende nena para saír adiante. Certamente, na carreira espacial americana non tiña nada que facer.

Pola miña banda, nada me gustaría máis que que algún día non houbese que cumprir todas esas restricións absurdas de medir máis de 1,60 e ser enxeñeira, piloto, paracaídista e nadadora olímpica (á fin e ao cabo para algo ten que servir a tecnoloxía), para poder dicir dende o espazo, como Chaika: “Ola, Mundo!”.

Teoría da Mente (II): Neuronas Espello

06/03/2013 A Raíña Vermella

Leonardo Fogassi era un científico con fame. Supoño que é o que ten traballar con macacos aos que se premia con comida. Aos científicos ninguén lles dá galletas cando descobren algo! Así que decidiu merendar cun dos plátanos que en realidade eran para os monos, pero esa tarde ían sobrados e xa non parecían interesarlles moito as recompensas froitícolas. Cando Leonardo pela o plátano, mentres o seu macaco o observa atentamente, a pantalla do computador que monitoriza a actividade cerebral do mono ilumínase. Cada vez que se repetía o movemento, o cerebro do animaliño reaccionaba como se fose el mesmo quen pelaba o plátano.

Rizolatti e Fogassi, que non buscaban para nada este resultado no seu experimento, chamaron a estas células que se iluminaban neuronas-espello. Gustaríame dicir que en honor a este blog, pero era 1992 e Internet aínda era cousa de catro frikis. A súa función aínda non está clara, pero todas as persoas que traballan en neurociencia andan alborotadas en torno a este descubrimento, porque semella que pode implicar cuestións como a empatía, a colaboración ou a identificación das emocións dos outros. É dicir, podería ser o substrato biolóxico da Teoría da Mente.

As neuronas espello en humanos só son unha hipótese, principalmente porque os neurocientíficos non adoitan ter amigos que se deixen cravar eléctrodos no cerebro para constatalo, pero hai abondosa evidencia indirecta sobre a súa existencia, que podedes consultar calquera día aquí, aquí e aquí. Parecen estar implicadas na comprensión da acción e do seu obxectivo, máis aló dos movementos implicados nela. Por exemplo, o macaco de Fogassi pode “entender” que el pela o plátano porque quere comelo, ademais de ver os movementos que realiza. Polo tanto, podería prever cal é o seguinte paso da secuencia. Isto ten unha implicación directa na xénese da teoría da mente, porque é o primeiro paso para entender o que acontece nunha conciencia que non é a nosa, e poder “poñerse no lugar do outro”. Calquera que teña can e que observe como xoga con nós, facendo “como se” nos atacase, entenderá que certos animais tamén posúen un certo grao de Teoria da Mente: o noso can sabe que é un xogo, e sabe que nós sabemos que nos ataca “en broma” e reaccionamos en consecuencia.

Todas as consecuencias da existencia das neuronas espello serán probablemente o tema da próxima década na investigación en neurociencias, pero eu creo que, ademais, van ter unha importante consecuencia colateral: se cadra temos que empezar a formularnos que é ser humano, se podemos considerar humanos tamén a outros animais ou se a autoconciencia non é unha cuestión de todo ou nada, se non que pode estar presente en diferentes graos ou de diferentes xeitos. Podería haber moitas maneiras de ser humano?