Navegación por
Etiqueta: Darwin

Epixenética: cargando xogo

Epixenética: cargando xogo

Na batalla final entre Darwin e Lamarck, claramente venceu Darwin. De feito, venceu tan completamente que dicir que alguén é “lamarckiano” equivale a dicir que non entendeu correctamente como funciona a evolución. A diferenza básica é o concepto de selección natural darwiniana: a idea de que os exemplares mellor adaptados a certas condicións ambientais sobreviven e reprodúcense máis. Lamarck, pola contra pensaba que o ambiente alteraba directamente as características dos diferentes individuos ao longo da súa vida. O pescozo alongado da xirafa sería produto dos continuos alongamentos das xirafas para chegar á comida, e este alongamento sería herdado polos seus fillos. Sería como pensar que os fillos dun culturista nacerían con hipertrofia muscular ou os dunha persoa amputada, sen un membro. Tal e como entendía Darwin a evolución, os cambios acontecidos no organismo dun individuo durante a súa vida non serán herdados polos seus fillos, porque non son cambios codificados xeneticamente.

Pero como nos filmes de terror, cando o malo parece que morreu pero xusto na última escena vemos que en realidade non é así, listo para a secuela, Lamarck tiña unha última carta na manga. Resulta que si hai cambios ambientais que afectan ao xenoma e que poden, polo tanto herdarse. Trátase sobre todo de cambios bioquímicos chamados metilación, que actúan modificando a expresión de certos xenes. As metilacións poden “apagar” ou “acender” os xenes, ou regular a intensidade coa que se expresan.

Esta idea da herdanza a través do ADN, aínda que na realidade implica cambios moi sutís e moitas veces perceptibles só a nivel estatístico, resulta tremendamente suxestiva. Utilizouse en numerosas pseudociencias que afirman que os traumas e as memorias familiares afectan aos fillos, e polos partidarios de todas as formas de reencarnación. Pero como onde mellor quedan este tipo de cousas é na ficción, onde mellor se plasma esta idea, levada ao seu máximo expoñente, é na trama do videoxogo Assassin’s Creed. Nel, unha misteriosa organización crea unha máquina, o Animus (plural, Animi) que “activa” as memorias e capacidades dos antergos do usuario que a emprega, supostamente arquivadas no seu código xenético. Os personaxes do videoxogo viaxan deste xeito ao pasado, “habitando” o corpo do seu antepasado e posuíndo os seus recordos e habilidades, pero mantendo os seus coñecementos do tempo presente. Ademais, é posible cargar arquivos externos na máquina que nos fornezan coñecementos e habilidades extra, un pouco ao xeito da saga Matrix. A miña volta de parafuso favorita é aquela na que unha das personaxes é quen de acceder ás vivencias da súa sogra, pertencente a unha organización secreta nazi da II Guerra Mundial, a partir do ADN do seu fillo. Por que non?

O Animus. Comodísimo.

O único pequeno problema do Animus é que a exposición prolongada parece activar restos de ADN inactivos dos teus antergos, cando te atopas fóra do dispositivos, o que ocasiona alucinacións visuais das vivencias do pasado, recordos alleos que se confunden cos propios e outros desaxustes semellantes ao estrés postraumático.

Dende logo, non parece que a epixenética actúe como no videoxogo, e unha cousa son os procesos de metilación e outra moi diferente procesos neurobiolóxicos como a memoria, que se codifican nas redes neuronais e non no ADN. Aínda así, o espírito do Animus implica unha intuición xenial de que non todo é como pensabamos na evolución, e que certas vivencias dos nosos pais si poden afectarnos, de xeito subtil, a través de complexos mecanismos bioquímicos que alteran o ADN.

Libros de ciencia e viaxes

Libros de ciencia e viaxes

“Pola mañá cedo chegamos ao punto onde o canal Beagle se divide en dous brazos, e seguimos polo do norte. Aquí a paisaxe vólvese incluso máis espléndida ca antes”.

Charles Darwin, A viaxe do Beagle, 1839.

Ten sentido escribir un libro de viaxes en 2017? Hoxe que case todas nós coñecemos outros lugares máis ou menos distantes, e sobre todo, que a tecnoloxía nos permite coñecer case calquera lugar do planeta en tempo real, podería parecer que unha narración sobre lugares que se atopan a golpe de clic é superflua.

Xurxo Mariño conta en Terra: Ciencia, aventuras e sorpresas dunha viaxe arredor do mundo, un feito curioso sobre a selva amazónica: alí podes morrer de fame doadamente, no entorno con máis variedade animal e vexetal do mundo, se non sabes atopar alimento. As viaxes son un pouco o mesmo: dá igual canta variedade humana, natural ou arquitectónica te rodee, podes morrer figuradamente de fame se non sabes mirar. Todos coñecemos a alguén a quen as viaxes non parece que lle axudasen máis que a poñer selos no pasaporte.

No caso de Xurxo Mariño, é a súa mirada a que fai a viaxe, e poucas veces temos acceso ás reflexións dunha persoa que percorre o mundo e que o fai baixo o prisma do coñecemento cientifico. A deriva continental, a especiación, a vida vexetal e os diferentes climas son tratados, non como elementos meramente visuais, senón como o centro da propia viaxe e sobre os que se desenvolve un discurso moi alonxado do habitual ton descritivo ou evocador. Ao mesmo tempo que relata anécdotas e vivencias máis persoais, tamén explica detalladamente as bases de peculiaridades das paisaxes, da fauna ou da climatoloxía. Non hai chisco de romantización dunha experiencia que debeu ser fermosa pero tamén ás veces dura, como tamén se deixa entrever nas excelentes entrevistas para Praza e no blog da viaxe, Vagamundeando.

A viaxe de Charles Darwin no Beagle, entre 1831 e 1836, a grande aventura científica de viaxes. está tamén moi presente na crónica de Mariño. Neste caso, trátase dunha viaxe 2.0, con cámaras, tablet, GPS e redes sociais. Estou segura de que Darwin estaría encantado.

Para min, ler este Terra tivo extraño efecto: aprendendo sobre lugares nos que non estiven nunca, lembrei moi vivamente as lecturas de infancia e adolescencia que provocaron que quixera dedicarme, modestamente, á ciencia (ou polo menos a unha profesión técnica): A Orixe das Especies, Cosmos, A Expedición do Pacífico de Marilar Aleixandre, eran todos, dun xeito ou doutro, libros de viaxes, que marcaron un determinado xeito de achegarse ao descoñecido.

O rottweiler de Darwin (II)

O rottweiler de Darwin (II)

Para o señor Mira, que entrou o outro día no Espello, comeu unha berenxena rechea, e cando marchou deixou todo emporcallado destas ideas, que non hai quen as quite. E mira que lles freguei con Mistol, e nada.

Como dicía no post anterior, preocúpame esta tendencia da esquerda mais moñas de amosar unha absurda tolerancia cara a ideas disparatadas ou absurdas no nome do dereito de cada cal a opinar. Pero aínda me preocupa mais a tendencia da dereita mais reaccionaria a apropiarse do discurso científico, deixando aos científicos de esquerda loitar entre dúas augas: os seus propios compañeiros da esquerda mirándoos con desconfianza por empregar argumentos científicos e polo tanto sospeitosos de reaccionarios e os outros científicos de dereitas pensando que son chamáns con cascabeis polas súas ideas esquerdistas e polo tanto sospeitosas de anticientíficas. E unha calexa sen saída na que moit@s nos atopamos case que a diario: únome aos fachas que pensan coma min no profesional, ou aos homeópatas que pensan parecido a min no político? A miña resposta é: a ningún dos dous, aínda que sexa unha postura incómoda, e recades maiormente leña por ambas partes.

Para poñer un exemplo xeral do problema, ocórreseme o caso, do que fala o propio Dawkins, do chamado darwinismo social, que ven sendo a xustificación capitalista das súas aberracións baseándose nunha lectura igualmente aberrante de Darwin. Basicamente trátase de que, xa que a natureza funciona así, a sociedade faino do mesmo xeito. Non porque deba ser así, senón sinxelamente porque así é como as cousas son. O capitalismo, dende este punto de vista, non sería un sistema económico en contraposición a outros posibles sistemas, senón a forma natural na que funciona o mundo. O forte gaña, o feble perde e morre de fame. Conclusión secundaria: calquera outra idea sobre un sistema económico diferente ou alternativo é ideoloxía, en contraposición ao capitalismo, que é a realidade.

Non fai falla que explique aquí como de nociva e retorcida é esta idea, que nos condena a tod@s @s que pensamos que hai cousas que cambiar á condición de exaltad@s ou inxenu@s, no mellor dos casos. Pero si vou poñer un exemplo de como funciona esta falacia paralóxica: a inicios do século XX, co descubrimento dos antibióticos, apareceu a posibilidade de curar a sífilis. Por estraño que nos pareza hoxe, isto xerou unha forte resistencia, ante a idea de que os pecadores que contraían a sífilis por actividades lúbricas e por outra banda bastante divertidas se libraran de rositas do problema. Por suposto, o sentido común impúxose e a sífilis está practicamente erradicada en Europa. Pois ben, este feito está ao mesmo nivel que a idea que sostén o darwinismo social: o feito de que algo sexa así (a sífilis contráese por contacto sexual co portador e é potencialmente letal sen tratamento) non quere dicir que deba ser así (imos deixa á xente morrer de sífilis, porque é o xeito no que as cousas son).

A idea do darwinismo social forma parte desa tendencia tan postmoderna e tan chachi do chamado “discurso cero”, que consiste en situar certas ideas no punto teórico da neutralidade, en oposición a outras ideas “politizadas”. Segundo isto, o liberalismo económico é neutro, pero as doutrinas socialistas ou comunistas son partidistas ou ideoloxía. O nacionalismo español é neutro pero os nacionalismos periféricos están ideoloxizados. Creo que xa pillades por onde vai a cousa, non si? O truco, o paraloxismo, ou mellor aínda, o sofisma que oculta o pensamento cero é a identificación (consciente e interesada, por certo) entre a descrición dos feitos e o “debe ser”. Como a xente morre de sífilis, a xente debe morrer de sífilis. Descubrir e describir a espiroqueta da sífilis, e constatar que a penicilina a destrúe, é científico, pero empregar este coñecemento para curar a sífilis sería inadmisiblemente sesgado e partidista. Cada día, como individuos  e como especie, decidimos modificar cousas que inicialmente eran doutro xeito. O que decidimos modificar e o que non, é necesariamente ideoloxía.

P.D: a segunda imaxe corresponde a unha das sagas de X-Men, a Era de Apocalipse, un universo alternativo no que impera un darwinismo social extremo. E Cíclope é dos malos!

O rottweiler de Darwin (I)

O rottweiler de Darwin (I)

En 1882, Henry Huxley, co-descubridor da teoría da evolución, leva a ombros o cadaleito de Darwin, demostrando que na investigación científica non todo é competencia despiadada. Huxley chegou á mesma conclusión que Darwin pouco antes da publicación da Orixe das Especies, e escribiulle facéndoo partícipe dos seus traballos. Darwin mencionou os estudos de Huxley no seu libro, e así comezou unha colaboración prolífica e intensa, que lle valeu a Huxley o apodo de Darwin’s Bulldog, por defender o darwinismo con apaixonamento nos debates nos que o mestre, xa ancián, non podía estar presente.

Darwin necesitou no seu momento un defensor mais novo e enérxico ca el mesmo, sobre todo sendo a súa teoría tan incómoda e revolucionaria como resultou. Os tempos de Darwin e Huxley non son os nosos, pero semella que o mestre continúa a precisar defensores.

Richard Dawkins tamén gañou por méritos propios o alcume de Darwin’s Rottweiler, en recordo daquel outro apaixonado defensor do darwinismo. Un alcume, por outra banda, que se nalgún momento pretendeu ser ofensivo, resulta en realidade profundamente afagador. É necesaria hoxe por hoxe unha defensa da evolución tan enérxica como a que levou a cabo no século XIX o primeiro bulldog de Darwin? Pois por desgraza, e aínda que pareza incrible, semella que si. Se cadra no ámbito europeo resúltanos estraño que algueń poña en dúbida a evolución, pero o 40% dos estadounidenses cren no deseño intelixente, e as cifras elévanse arrepiantemente cando se trata de Sudamérica.

En calquera caso, tamén en Europa cocemos fabas, e aínda que aquí non estea tan en boga o creacionismo, non estamos libres tampouco dunha certa visión relativista do coñecemento científico, e dunha mal chamada tolerancia relixiosa que nos leva a dicir que debe ser respectada calquera idea, por disparatada que sexa, se se expresa como un dogma de fe. Como dixo Dawkins: “sostemos a conveniente ficción de que as opinións relixiosas posúen certa clase de dereito a ser respectadas automaticamente e sen cuestionamentos”. Dende a propia esquerda, ás veces temos medo de parecer dogmátic@s ou reaccionari@s cando defendemos argumentos científicos e o seu valor de feito demostrado por riba de opinións, crenzas ou ideas pseudocientíficas. Semella que é de mal gusto facer notar que non, non é unha opinión, e non, a ciencia non é equiparable a outras formas de coñecemento “revelado”, pola sinxela razón de que a ciencia funciona. Outra frase gloriosa de Dawkins: “As teorías sobre a creación do ser humano anteriores a 1859 (en referencia á data de publicación da Orixe das Especies) están moi ben, salvo porque non son certas”. Se alguén defende unha opinión contraria á selección natural, está no seu dereito de facelo, só que non é certa! E o mesmo vale para a cristaloterapia, a homeopatía, a terra plana ou a arca de Noé. Estás no teu dereito de crelo, pero non é certo!

Así que, polo que a min respecta,á pregunta de se é necesario un ateísmo militante, a respota é: por suposto. Non serve de nada esta actitude falsamente tolerante que se nos quere obrigar a adoptar. Neste tema, non se trata de tolerancia ou intolerancia, senón de feitos comprobados e outros que non o están. Hai que dar a batalla, entrar nos debates e converternos tod@s, un pouco en rottweilers de Darwin, ou do pensamento científico se o preferides, dende unha postura de esquerdas e progresista, e non permitir que o fundamentalismo relixioso, a supersitición ou as paraciencias nos gañen a partida porque non puxemos a suficiente paixón en defender as nosas posturas. Como di o rottweiler, é tempo de enfadarse.

Schhhhh…

Schhhhh…

A frase que acompaña este cartaz (que tirei daquí) di algo así como: “Se tiveras unha idea que vai sacudir á sociedade, gardaríala para ti mesmo?”.

Hai un par de días cumplíase o 200 aniversario da morte de Darwin, e este ano temén se conmemoran os 150 anos da publicación de A Orixe das Especies, o libro que cambiou o mundo para sempre. Non sei de quen é a cita (axuda, por favor!) que di que Copérnico sacou ao ser humano do centro do Universo, Darwin díxolle que era como os outros animais e Freud quitoulle a última ilusión, a de ser dono da súa propia mente. Tres caídas bíblicas, a cal mais dolorosa. Se teño que escoller, coido que o peor golpe no ego humano foi o que nos infrinxiu a teoría da evolución, a xulgar cando menos polas reaccións que aínda hoxe suscita.

De Darwin xa falaron outros blogs mellor ca min, así que vou adicar este post aos creacionistas, que son a xente mais divertida do mundo. Porque recoñeceredes que discutir unha por unha, con argumentos a cal mais disparatados, as probas da evolución das especies, require un certo sentido do humor. Non vos perdades, por exemplo, “Dinosauros, toda a verdade“. Os argumentos son basicamente os mesmos que atopou Darwin cando publicou a súa obra: a complexidade irreductible e as características do universo.

O primeiro argumento ven dicindo que unha estrutura viva complexa, como por exemplo un ollo (Darwin estaba obsesionado co tema do ollo, e parecíalle o punto mais feble da súa teoría) require dun deseño intelixente, porque se falla calquera dos seus compoñentes deixa de ser funcional. Por suposto, na natureza hai múltiples exemplos de ollos de diferentes tipos, mais e menos complexos e que funcionan mellor ou peor, co cal este argumento non se sostén.

O segundo, asegura que se o Universo fose só un chisco diferente a como é, non podería existir a vida, e polo tanto as condicións previas están coidadosamente seleccionadas polo creador. Isto é o que en lóxica (cantos de vós sodes do plano de estudos de BUP?) se denomina tautoloxía, un argumento circular: aínda aceptando que isto sexa así, cousa que non sabemos, obviamente a vida existe nestas consicións, e se foran outras non existiría e non estariamos falando disto.

Pero o que fai do creacionismo unha pseudociencia non é que teñan unha inmensa paciencia para refutar o irrefutable, senón que poñen o carro antes dos bois. Se tratas de falsar unha hipótese á que chegas mediante a fe, e non mediante a lóxica, e ignoras as probas que tes en contra, autmaticamente deixas de facer ciencia e pasas a facer trucos de feira. Ocorre o mesmo que co omnisciente argumento para convencernos da existencia de deus: non podes probar que non exista. Claro que non, porque diso vai a ciencia, queridos, de demostrar cousas que existen. Se non, tamén existirían as sereas e Alf. Aquí do que se trata é de aproveitarse da escasa formación científica que ten a poboación en xeral para sementar dúbidas absurdas. A crenza é unha cousa, á marxe do que eu opine, e outra é o engano.