O outro lado do espello

Por que cremos en cousas raras (II): mito, metáfora e mentira

20/02/2017 A Raíña Vermella

Outra cuestión que se nos presenta frecuentemente é a da utilidade da crenza. Se a crenza falsa (relixiosa, supersticiosa ou sobrenatural) está presente en todas as sociedades humanas, debe servir para algo. Este “servir para” debería facer revolverse no seu asento a calquera darwinista de ben. O longo pescozo da xirafa “serve para” acadar as pólas máis altas? Iso soa a deseño intelixente ou o que é peor, a lamarckismo. En realidade, a maneira correcta de enfocalo é que as xirafas cos pescozos máis longos foron seleccionadas para sobrevivir. Non “serve para” nada. Co da crenza pode ser semellante. Pode ser que as crenzas non teñan unha “utilidade”, senón que máis ben doten dunha avantaxe ao individuo ou grupo de individuos que as xeneran.

1. Causalidade: COMO. Unha teoría ao respecto é que as crenzas responden á necesidade humana de atopar respostas. O noso cerebro funciona buscando causalidade, e cando non a atopa, invéntaa. En situacións nas que non existe posibilidade de achar a resposta real a certos fenómenos, os seres humanos inventan mitos acerca de deuses que provocan o raio, a chuvia ou fan medrar as colleitas. Buscan unha explicación causal, pero falsa. Dende este punto de vista, se a crenza tivo algún tipo de sentido evolutivo, hai xa tempo que o perdeu, porque xa non precisamos a Thor para explicar por que se produce o trono. Unha mágoa.

2. Causalidade: POR QUÉ. Hai outro tipo de relacións causais non tan obvias que teñen que ver, non con buscar unha relación errónea, senón con buscar causalidade alí onde non a hai. Podemos chegar a entender como se produce realmente o trono, pero nunca atoparemos unha resposta a por que lle pasan cousas malas ás persoas bóas. Ese tipo de causalidades, simplemente, non existen. Buscar un motivo en eventos aleatorios é moi propio do pensamento relixioso, e case todas as crenzas teñen as súas propias respostas. Nas relixións politeístas explícase moi ben polas liortas, alianzas e contraalianzas entre as distintas divinidades (a ofrenda que lle levaches a Afrodita era moito mellor que a de Artemis, hoxe non vas cazar nin un triste coello, pero vas ligar), pero no monoteísmo a cousa complícase. A teoloxía ten toda unha rama adicada ao “problema do mal” (se deus é bo, por que permite que sucedan cousas malas?) que trata de parchear con escaso éxito esta flagrante contradición. Polo tanto, neste segundo suposto, as crenzas poden ter unha utilidade, pero non soportan a proba do mínimo contraste lóxico.

3. DE CASUALIDADE: As crenzas aparecen como unha consecuencia aleatoria doutras características do cerebro humano que si son favorables evolutivamente. Particularmente, da linguaxe e da teoría da mente. A linguaxe fai posible que transmitamos unha grande cantidade de información entre individuos, sen que sexa necesario que cada un deles chegue por si mesmo a certa conclusión. Se un individuo atopa caza e o comunica, todo o grupo posúe esa información. Para que isto suceda, e necesario que o resto “crea” a información que se lle transmite. Polo tanto, a utilidade da crenza, entendida como dar algo por certo sen necesidade de comprobalo persoalmente, é evidente. Claro que isto pode dar lugar, nun segundo paso, a que asumamos como certas cousas que non o son, con tal de que teñan algunha avantaxe para o grupo, en termos de cohesión, identidade ou seguridade. Tamén se pode dar que, no medio de algún conxunto de regras míticas máis ou menos arbitrarias, exista unha delas que confire avantaxes, como por exemplo algunhas prohibicións alimentares. Dado que as persoas que forman esa comunidade non teñen xeito de saber cal é a norma que lles beneficia, todo o conxunto se perpetuará, e ademais daráselle unha explicación sobrenatural. Científicos como Stephen Jay Gould avogaban por esta última explicación, a crenza irracional como un subproduto (indesexado) da linguaxe e, secundariamente, da teoría da mente.

4. FAIME CASO: O último (e peor) motivo para crer é o medo. Se é certo que as crenzas irracionais están presentes en todas as épocas e culturas, non o é menos que tamén sempre serviron para atemorizar, controlar e manter un determinado (e inxusto) status quo. As relixións monoteístas e as súas leis salvaxes son as que nos quedan máis preto, pero o aparentemente inofensivo budismo tamén se empregou para someter e explotar poboacións enteiras, por non falar da pintoresca relixión hindú e o seu divertido sistema de castas. Aínda que non fose así, as relixións en tanto organización fomentan un tipo de pensamento pouco crítico e pouco orixinal, e reprimen, incluso fisicamente, a disensión.

En calquera caso, aínda que poidamos atopar unha utilidade positiva de determinada crenza, isto non afectaría á súa veracidade. Podes crer o maior disparate polos mellores motivos, e que ademais crelo sexa moi positivo para ti, e seguirá sendo falso.

Imaxe: Leda e o Cisne, de Antonio da Correggio. Cousas moi, pero que moi raras… Ou era unha pomba?

O primeiro paxaro

18/06/2009 A Raíña Vermella

En breve asistirei a unhas xornadas sobre darwinismo e evolución e estou toda emocionada, aínda que teña que facer un chanchullo no curro porque non conta como formación científica (!!!!). Deben de pensar que o da evolución xa está moi trillado e xa o sabemos, ou algo así. E como as ideas revolotean ao noso redor coma libeliñas xigantes do triásico tardío, e fan mais ruido que un caza de combate, hoxe atopeime de novo coa imaxe que me obsesionou parte importante da miña infancia, convencéndome de que na realidade pasaban cousas tan alucinantes que non había necesidade ningunha de recurrir ao sobrenatural para facela mais interesante.

A imaxe, por se alguén non a coñece aínda, é un dinosauro converténdose en paxaro, case case diante dos nosos ollos. O becho en cuestión chámase Archaeopterix e eu imaxínoo con plumas verdes e azuis aínda que a saber. O malo dos fósiles é que son en branco e negro. Esta imaxe foi suficiente para que a miña imaxinación ardera como combustible (fósil) e me fixera fan a morte da evolución, que permite que aos dinosauros lles saian plumas e sobrevivan a un cataclismo peor que calquera que saia na Biblia que fai que se extinga a meirande parte da vida do planeta, menos un rato diminuto que come ovos (mamá) e este vestixio da familia que estaba destinada a dominar o mundo e posiblemente a evoluir até acadar a intelixencia, cos seus grandes cerebros, os seus ollos con visión 3D e os seus polegares opoñibles.

Pero a dominación mundial é como a tele, hoxe es imprescindible e mañá ninguén se lembra de ti, e con sorte saes en Luar, e os dinosauros supercomplexos e superespecializados, os que tiñan tódalas bazas para ser a primeira especie con autoconciencia, eran demasiado fráxiles para o tema este do meteorito. Así que tivemos unha oportunidade que non nos tocaba, e polo que se ve soubemos aproveitala, namentres que os gañadores virtuais se convertían en devoradores de alpiste ou en polo ao curri. Quen o ia dicir, co que prometían. Outro xoguete roto de Evolución Triunfo, edición Cretácico.

P.D: as gaivotas do meu barrio están facendo ultimamente o camiño inverso, e como sigan comendo do lixo, van rematar por converterse en auténticos dinosauros.

Schhhhh…

14/02/2009 A Raíña Vermella

A frase que acompaña este cartaz (que tirei daquí) di algo así como: “Se tiveras unha idea que vai sacudir á sociedade, gardaríala para ti mesmo?”.

Hai un par de días cumplíase o 200 aniversario da morte de Darwin, e este ano temén se conmemoran os 150 anos da publicación de A Orixe das Especies, o libro que cambiou o mundo para sempre. Non sei de quen é a cita (axuda, por favor!) que di que Copérnico sacou ao ser humano do centro do Universo, Darwin díxolle que era como os outros animais e Freud quitoulle a última ilusión, a de ser dono da súa propia mente. Tres caídas bíblicas, a cal mais dolorosa. Se teño que escoller, coido que o peor golpe no ego humano foi o que nos infrinxiu a teoría da evolución, a xulgar cando menos polas reaccións que aínda hoxe suscita.

De Darwin xa falaron outros blogs mellor ca min, así que vou adicar este post aos creacionistas, que son a xente mais divertida do mundo. Porque recoñeceredes que discutir unha por unha, con argumentos a cal mais disparatados, as probas da evolución das especies, require un certo sentido do humor. Non vos perdades, por exemplo, “Dinosauros, toda a verdade“. Os argumentos son basicamente os mesmos que atopou Darwin cando publicou a súa obra: a complexidade irreductible e as características do universo.

O primeiro argumento ven dicindo que unha estrutura viva complexa, como por exemplo un ollo (Darwin estaba obsesionado co tema do ollo, e parecíalle o punto mais feble da súa teoría) require dun deseño intelixente, porque se falla calquera dos seus compoñentes deixa de ser funcional. Por suposto, na natureza hai múltiples exemplos de ollos de diferentes tipos, mais e menos complexos e que funcionan mellor ou peor, co cal este argumento non se sostén.

O segundo, asegura que se o Universo fose só un chisco diferente a como é, non podería existir a vida, e polo tanto as condicións previas están coidadosamente seleccionadas polo creador. Isto é o que en lóxica (cantos de vós sodes do plano de estudos de BUP?) se denomina tautoloxía, un argumento circular: aínda aceptando que isto sexa así, cousa que non sabemos, obviamente a vida existe nestas consicións, e se foran outras non existiría e non estariamos falando disto.

Pero o que fai do creacionismo unha pseudociencia non é que teñan unha inmensa paciencia para refutar o irrefutable, senón que poñen o carro antes dos bois. Se tratas de falsar unha hipótese á que chegas mediante a fe, e non mediante a lóxica, e ignoras as probas que tes en contra, autmaticamente deixas de facer ciencia e pasas a facer trucos de feira. Ocorre o mesmo que co omnisciente argumento para convencernos da existencia de deus: non podes probar que non exista. Claro que non, porque diso vai a ciencia, queridos, de demostrar cousas que existen. Se non, tamén existirían as sereas e Alf. Aquí do que se trata é de aproveitarse da escasa formación científica que ten a poboación en xeral para sementar dúbidas absurdas. A crenza é unha cousa, á marxe do que eu opine, e outra é o engano.