Navegación por
Etiqueta: enfermidade mental

A lúa dos tolos

A lúa dos tolos

No filme Interestellar, de Cristopher Nolan, os astronautas visitan un planeta varrido por unhas ondas ou mareas xigantescas, que o fan inhabitable. No caso do filme, parecen estar formadas pola inmensa forza gravitacional dun furado negro masivo, pero imaxinádesvos o satélite que podería crear esas mareas?

A idea de que a lúa afecta o comportamento humano xa se atopa recollida na Antigüidade, nas obras de filósofos clásicos como Aristóteles. A observación da natureza, da relación coas mareas e doutras casualidades suxestivas, como os ciclos menstruais de 28 días, facían doado relacionar os ciclos da lúa coa fisioloxía humana. En concreto, os estados de ánimo sempre se consideraron sensibles ás fases lunares, atribuíndolle incluso a posibilidade de inducir estados alterados de conciencia. O feito de que ás persoas con padecementos mentais se lles chame “lunáticas” da boa conta desta suposta relación.

O certo é que si existen situacións ambientais que poden modificar o curso das enfermidades mentais, como por exemplo a ben estudada relación entre a estacionalidade e os trastornos do estado de ánimo, concretamente o trastorno bipolar, pero tamén algúns trastornos depresivos, nos que pode aparecer a chamada “síndrome afectiva estacional”. Porén, a influencia da lúa nos trastornos psiquiátricos, a pesar do que poida dicir a cultura popular ou incluso a observación empírica, conta con escasa evidencia científica.

Varios estudos con poucos casos relacionan as fases lunares cos estadios dun certo tipo de trastorno bipolar chamado de “ciclos rápidos”, no que a alternancia de episodios depresivos e maníacos (de euforia) é máis acelerada do normal(1), e tamén parece existir certa evidencia no que se refire ao sono e as fases da lua. Segundo algúns estudos, podería acontecer que a lúa chea diminuíse a cantidade de sono profundo (sono REM) e polo tanto producise peor descanso nocturno(2). Por desgraza para a sabedoría popular varios estudos parecen contradicir esta hipótese(3).

O que si parece claro é que as patoloxías mentais non sofren empeoramentos dependendo das fases lunares. Como podemos coñecer isto? Os datos indirectos máis potentes semellan ser os ingresos e as urxencias psiquiátricas nos hospitais. Para os que traballamos en urxencias, é un lugar común que os días de moito traballo alguén che pregunte: “como está hoxe a lúa?”. Durante unha tempada, tiven instalada no móbil unha app coa fase lunar, e non atopaba moita correlación, como si a atopaba co día da semana ou cos días non laborables. A miña experiencia parcial e empírica parece estar referendada polos estudos sistemáticos ao respecto, nos que se estudan os ingresos e as urxencias psiquiátrica ao longo do mes, sen que a fase lunar estea relacionada con máis ou menos casos(4).(5)

Polo tanto, como en tantas outras ocasións, a observación e o sentido común poden enganarnos, polo que precisamos o método científico para coñecer a verdade. Os sentidos e o cerebro humanos son máquinas biolóxicas de supervivencia, non de busca da verdade, polo que precisamos filtralas e refinalas con axuda das ferramentas das que nos dota a ciencia.

Bibliografía

1. Wehr TA. Bipolar mood cycles and lunar tidal cycles. Mol Psychiatry. 2018;23(4):923–31.

2. Cajochen C, Altanay-Ekici S, Münch M, Frey S, Knoblauch V, Wirz-Justice A. Evidence that the lunar cycle influences human sleep. Curr Biol CB. 2013 Aug 5;23(15):1485–8.

3. Haba-Rubio J, Marques-Vidal P, Tobback N, Andries D, Preisig M, Kuehner C, et al. Bad sleep? Don’t blame the moon! A population-based study. Sleep Med. 2015 Nov;16(11):1321–6.

4. Tejedor MJ, Etxabe MP, Aguirre-Jaime A. Emergency psychiatric condition, mental illness behavior and lunar cycles: is there a real or an imaginary association? Actas Esp Psiquiatr. 2010 Feb;38(1):50–6.

5. Francis OJ, Kopke BJ, Affatato AJ, Jarski RW. Psychiatric Presentations During All 4 Phases of the Lunar Cycle. Adv Mind Body Med. 2017 Summer;31(3):4–7.

Bach salvoume a vida

Bach salvoume a vida

Cando se fala de doenza mental, aparecen moi rapidamente dous estereotipos: o tolo perigoso psicópata asasino, ou o xenio perturbado e excéntrico. Nesta segunda categoría cabe a xenialidade en todos os eidos, o científico tolo, o artista torturado, o escritor depresivo e fóbico social, o matemático autista. Os exemplos son abondosos: Virginia Wolf, John Nash, Robert Schumann, Van Gogh.

Por suposto, o nesgo é evidente, porque aquelas persoas con doenzas mentais sen estas capacidades asombrosas non se fixeron famosas, e non as coñecemos. Ademais, existe un nesgo de asociación: cando dous acontecementos aparecen xuntos, tendemos a atribuírlles causalidade. É a xenialidade produto da doenza mental, ou a doenza mental produto da xenialidade? En realidade, a correlación (que dous feitos aparezan simultaneamente) non implica causalidade (que un sexa produto do outro), pero o noso cerebro vén preprogramado para funcionar dese xeito. Esta é a base de case todas as supersticións, como ao perder ou gañar batallas despois de que un gato negro cruce por diante das nosas tropas (e das do inimigo), e botarlle a culpa do resultado ao pobre animal.

Estes días prestáronme Instrumental, o libro autobiográfico do pianista James Rhodes. Deixoumo, conminándome enerxicamente a lelo, alguén que me coñece moi ben, e sabe que toca dous temas que me interesan moito: Bach e a enfermidade mental.

A tese de Rhodes sobre como se relacionan a xenialidade e a enfermidade mental resúmese nunha frase escalofriante: “Se comparásemos a vida con correr unha maratón, os abusos sexuais na infancia terían o efecto de quitarche unha perna e cargarte cunha mochila chea de tixolos na liña de saída”. Rhodes non fala de diagnósticos, pero describe a perfección un trastorno límite de personalidade, e posiblemente tamén unha síndrome por estrés postraumático, provocada polas violacións repetidas durante anos das que foi obxecto. Eu pensaba que tiña callo con estas cousas, e aínda así tiven que parar de ler un par de veces. Despois non digades que non vos avisei.

Instrumental fala da enfermidade mental, dos ingresos psiquiátricos, das adicións e das autolesións, pero faino sen autocompaixón e sen ton épico ou heroico. Non hai tampouco esa aura de xenio perturbado que tanto me molesta, porque é unha forma máis do estigma. O que conta Instrumental é a historia dunha persoa xenial a pesar da doenza, que acada un elevado grao de pericia técnica a pesar de telo todo en contra.

Que pinta Bach en todo isto? James Rhodes di no seu libro que foi a Chacona en re menor o que, literalmente, salvou a súa vida. Entendemos que o pracer que lle produce a música, e esta peza en concreto, foi o que en certos momentos fixo que merecera a pena continuar vivindo unha vida con enormes sufrimentos, físicos e psíquicos. O paradóxico é que precisamente a Chacona está escrita nun época de enorme sufrimento para o propio Bach, tras a morte repentina da súa primeira esposa, María Bárbara. Ademais, Bach serve para exemplificar xusto o extremo contrario: sería o antítese do xenio tolo. Un tipo familiar, traballador e metódico, do que se coñecen poucas anécdotas escabrosas e que é considerado por moita xente como un señor aburridote.

Porén, Johann Sebastian tiña todos os boletos para volverse tolo, ou cando menos para ter unha historia de traxedia e melodrama: viu morrer a varios dos seus fillos, un deles desapareceu sen máis, vítima probablemente dun axuste de contas, e María Bárbara falece tamén durante unha viaxe de del, de maneira que, cando regresa á casa, atópase coa noticia. En cambio, a reacción foi xusto a oposta: traballo, traballo e traballo.

En realidade, a historia do xenio tolo non é máis ca un cliché do Romanticismo, e do “xenio de Leipizg” non se fai esa narrativa porque, simplemente, naceu antes de tempo. É certo que Schumann, por exemplo, tiña algún tipo de enfermidade mental, probablemente un trastorno bipolar moi grave, ou unha psicose, e que a súa obra estivo marcada pola doenza, pero como algo que o limitaba, non como o acicate da súa creatividade. E se non, aí está Bach para demostralo, o xenio entre os xenios, a quen, como a Rhodes, posiblemente a música lle salvou literalmente a vida.