Navegación por
Etiqueta: escepticismo

Por que cremos en cousas raras (II): mito, metáfora e mentira

Por que cremos en cousas raras (II): mito, metáfora e mentira

Outra cuestión que se nos presenta frecuentemente é a da utilidade da crenza. Se a crenza falsa (relixiosa, supersticiosa ou sobrenatural) está presente en todas as sociedades humanas, debe servir para algo. Este “servir para” debería facer revolverse no seu asento a calquera darwinista de ben. O longo pescozo da xirafa “serve para” acadar as pólas máis altas? Iso soa a deseño intelixente ou o que é peor, a lamarckismo. En realidade, a maneira correcta de enfocalo é que as xirafas cos pescozos máis longos foron seleccionadas para sobrevivir. Non “serve para” nada. Co da crenza pode ser semellante. Pode ser que as crenzas non teñan unha “utilidade”, senón que máis ben doten dunha avantaxe ao individuo ou grupo de individuos que as xeneran.

1. Causalidade: COMO. Unha teoría ao respecto é que as crenzas responden á necesidade humana de atopar respostas. O noso cerebro funciona buscando causalidade, e cando non a atopa, invéntaa. En situacións nas que non existe posibilidade de achar a resposta real a certos fenómenos, os seres humanos inventan mitos acerca de deuses que provocan o raio, a chuvia ou fan medrar as colleitas. Buscan unha explicación causal, pero falsa. Dende este punto de vista, se a crenza tivo algún tipo de sentido evolutivo, hai xa tempo que o perdeu, porque xa non precisamos a Thor para explicar por que se produce o trono. Unha mágoa.

2. Causalidade: POR QUÉ. Hai outro tipo de relacións causais non tan obvias que teñen que ver, non con buscar unha relación errónea, senón con buscar causalidade alí onde non a hai. Podemos chegar a entender como se produce realmente o trono, pero nunca atoparemos unha resposta a por que lle pasan cousas malas ás persoas bóas. Ese tipo de causalidades, simplemente, non existen. Buscar un motivo en eventos aleatorios é moi propio do pensamento relixioso, e case todas as crenzas teñen as súas propias respostas. Nas relixións politeístas explícase moi ben polas liortas, alianzas e contraalianzas entre as distintas divinidades (a ofrenda que lle levaches a Afrodita era moito mellor que a de Artemis, hoxe non vas cazar nin un triste coello, pero vas ligar), pero no monoteísmo a cousa complícase. A teoloxía ten toda unha rama adicada ao “problema do mal” (se deus é bo, por que permite que sucedan cousas malas?) que trata de parchear con escaso éxito esta flagrante contradición. Polo tanto, neste segundo suposto, as crenzas poden ter unha utilidade, pero non soportan a proba do mínimo contraste lóxico.

3. DE CASUALIDADE: As crenzas aparecen como unha consecuencia aleatoria doutras características do cerebro humano que si son favorables evolutivamente. Particularmente, da linguaxe e da teoría da mente. A linguaxe fai posible que transmitamos unha grande cantidade de información entre individuos, sen que sexa necesario que cada un deles chegue por si mesmo a certa conclusión. Se un individuo atopa caza e o comunica, todo o grupo posúe esa información. Para que isto suceda, e necesario que o resto “crea” a información que se lle transmite. Polo tanto, a utilidade da crenza, entendida como dar algo por certo sen necesidade de comprobalo persoalmente, é evidente. Claro que isto pode dar lugar, nun segundo paso, a que asumamos como certas cousas que non o son, con tal de que teñan algunha avantaxe para o grupo, en termos de cohesión, identidade ou seguridade. Tamén se pode dar que, no medio de algún conxunto de regras míticas máis ou menos arbitrarias, exista unha delas que confire avantaxes, como por exemplo algunhas prohibicións alimentares. Dado que as persoas que forman esa comunidade non teñen xeito de saber cal é a norma que lles beneficia, todo o conxunto se perpetuará, e ademais daráselle unha explicación sobrenatural. Científicos como Stephen Jay Gould avogaban por esta última explicación, a crenza irracional como un subproduto (indesexado) da linguaxe e, secundariamente, da teoría da mente.

4. FAIME CASO: O último (e peor) motivo para crer é o medo. Se é certo que as crenzas irracionais están presentes en todas as épocas e culturas, non o é menos que tamén sempre serviron para atemorizar, controlar e manter un determinado (e inxusto) status quo. As relixións monoteístas e as súas leis salvaxes son as que nos quedan máis preto, pero o aparentemente inofensivo budismo tamén se empregou para someter e explotar poboacións enteiras, por non falar da pintoresca relixión hindú e o seu divertido sistema de castas. Aínda que non fose así, as relixións en tanto organización fomentan un tipo de pensamento pouco crítico e pouco orixinal, e reprimen, incluso fisicamente, a disensión.

En calquera caso, aínda que poidamos atopar unha utilidade positiva de determinada crenza, isto non afectaría á súa veracidade. Podes crer o maior disparate polos mellores motivos, e que ademais crelo sexa moi positivo para ti, e seguirá sendo falso.

Imaxe: Leda e o Cisne, de Antonio da Correggio. Cousas moi, pero que moi raras… Ou era unha pomba?

Por que cremos en cousas raras? (I)

Por que cremos en cousas raras? (I)

Este venres estiven en Carral falando dos motivos que nos levan a crer en cousas raras. A actividade chámase C4: Ciencia, Cultura e Cervexa en Carral, e podo dar fe de que as catro cousas son certas. A xente da Asociación Eco-Cultural Lacrar é marabillosa, fixéronme un cartel chulísimo, non sei de onde saían as cervexas e regaláronme un pan, que creo que deberían incluír no título das palestras. Ciencia, cultura, cervexa e Comer pan de Carral, debía chamarse.

Os motivos que nos levan a crer en cousas raras son moitos e moi variados, e hoxe quero falar concretamente dos factores de personalidade. Máis aló do nivel cultural, que pode actuar como factor protector, pero só ata certo punto, determinados estilos cognitivos poden facer que sexamos máis proclives a crer en milagres, en reptilianos ou na conspiración lunar. Ás veces, incluso en todo ao mesmo tempo.

1. Pensamento máxico: suponse que o pensamento máxico é unha caracterísitica do xeito de pensar infantil que abandonamos progresivamente cando nos facemos adultos, pero non sempre é así, ou non o é totalmente. Baséase en atribuír causalidade a feitos non correlacionados entre si, como pasa con case todas as supersticións, pero tamén co pensamento relixioso. Levar un certo xersei aos exames, pero tamén sacar un santo en procesión para que chova, ou rezar para que algo aconteza, son exemplos de pensamento máxico. As persoas tendentes ao pensamento máxico tamén cren que desexar algo con forza pode provocar que se cumpra, ou que pensar en algo malo pode ser a causa de que suceda. Polo tanto, tamén as crenzas supersticiosas “de autoaxuda” (o universo conspira ao teu favor, e cousas así) estarían dentro do pensamento máxico.

2. Desconfianza excesiva ou paranoidismo: o pensamento paranoide caracterízase por atribuír intencionalidade negativa a feitos neutros ou incluso positivos. Crer, por exemplo, que alguén que che sorrí en realidade se está a rir de ti. Estes estilos de pensamento fan máis probable que se acabe crendo en conspiracións máis ou menos rebuscadas, dende que o ser humano non chegou á lúa ata na teoría reptiliano-illuminati. Curiosamente, as persoas que razoan deste xeito poden chegar a crer ao mesmo tempo cousas incompatibles entre sí, como que non chegamos á lúa e que o Apolo XII atopou unha base extraterrestre na lúa.

3. Esquizotipia: a esquizotipia é unha tendencia cara todo o máxico, esotérico ou paranormal, un xeito de pensar que tende a crer en forzas invisibles e enerxías místicas que gobernan o mundo. Para estas persoas, parece moito máis natural crer no karma ou no destino que na aleatoriedade inherente á existencia. Non precisan ningún tipo de proba para crer, e son pasto doado de tarotistas, mestres reiki e sanadores orientais de calquera ralea.

4. Locus externo de control: hai persoas que tenden a infravalorar a súa propia capacidade para influír no curso das súas vidas. Teñen a impresión de que todo o que lles acontece está fóra do seu control e non poden facer nada, ou poden facer moi pouco, para evitalo. Disto a crer no destino ou nun deus vingador, como podedes imaxinar, hai un paso.

5. Rixidez cognitiva: é a dificultade para modificar os patróns de pensamento e conduta para acomodalos ás circunstancias. Isto non quere dicir que unha persoa ríxida teña que crer necesariamente en cousas raras, pero si que, se recibe unha educación de tipo relixioso, por exemplo, custaralle máis cuestionar as súas crenzas á luz da evidencia científica. Son os fans do “sempre se fixo así”.

Se vos recoñecedes nalgún ou incluso en varios destes grupos, tranquilos. En principio, todos podemos ter unha certa tendencia ao pensamento máxico ou ao paranoidismo, e iso non significa que vaiamos acabar cun gorrito de papel de aluminio na cabeza. Só quere dicir que temos que aguzar máis o sentido crítico para non deixarnos levar por crenzas ou pensamentos irracionais. A vindeira semana, máis motivos para crer en cousas raras.

O meu pago en especias
Arrogantes e agresivos

Arrogantes e agresivos

O escepticismo está de moda. A prensa xeralista que, salvo excepcións, dá por boa calquera información espectacular por tendenciosa ou disparatada que sexa, parece que caeu na conta de que existe un grupo de persoas que reclaman algo moi simple: demostrar as afirmacións. O escepticismo é como o feminismo, resulta unha etiqueta incómoda para unha idea do maior sentido común. As mulleres son persoas. Demostra iso que dis. Ambas son ideas moi potentes e polo que parece, agresivas e radicais.

O movemento escéptico está a sufrir agora, en moita menor medida (aínda non tivemos baixas) os mesmos ataques que o feminismo leva sufrindo os últimos cen anos. Acusar a alguén de ser pouco respectuoso por pedir probas de afirmacións extraordinarias, como, non sei, embarazos milagrosos ou mortos que resucitan, e negarse a crelo se non se proporcionan, é moi parecido ao que temos que escoitar todos os días sobre o feminismo. Reivindicacións básicas e de sentido común (non ser insultada pola rúa, que o que venden nas farmacias cure o que di curar…) trátanse como se fosen peticións esaxeradísimas ou ridículas, e créase un clima de opinión en torno a elas que favorece que non sexan tomadas en serio. Cando te queixas, dinche que es moi agresiva e así non vas conseguir nada, que non caes ben, ou que non é para tanto.

Do mesmo xeito que non hai graos en canto á igualdade (non se pode ser máis ou menos iguais), tampouco existe un punto equidistante entre a verdade e a mentira. Non hai fraudes máis fraudulentos ca outros, só máis ou menos perigosos.

En realidade, o problema non está na defensa de dúas ideas contrapostas. Igual que no caso do feminismo, o escepticismo loita contra un sistema de crenzas que ata o momento constituían o paradigma dominante. Esquecemos moi axiña que, ata non hai moito, pedir probas de afirmacións absurdas e irracionais podía acabar en cadea, ou o que é peor, en churrasco. Quen acusa aos escépticos de ser os voceiros da “oficilialidade” son os mesmos que din que as leis benefician ás mulleres: os que teñen medo de perder privilexios. Quen quere manter o seu chiringuito, ou non lle resulta cómodo que o poñan en cuestión, ou non lle apetece revisar as súas crenzas. Quen está moi cómodo, en definitiva, coas cousas tal e como están.

Ademais da acusación de arrogantes (por pedir probas, ollo. Por dicir cousas incomprobables como verdades absolutas, non), o outro grande argumento é que “a xente precisa crer en algo”. En algo irracional ou sobrenatural, enténdese. Eu creo en moitas cousas, nos meus amigos, na sanidade pública e en que Dune é unha boa peli, pero non é iso. É un argumento para non remexer moito. Como sempre existiron crenzas irracionais, charlatáns e curandeiros, por que imos tratar de cambialo? Incluso, pode ser como apelar á natureza humana: as persoas precisan crer nalgo. As mulleres son de tal maneira. Dicir que algo é como é, sempre o foi e sempre o será, ademais de un argumento de patacón digno de Ayn Rand, é un xeito moi efectivo de desactivar calquera expectativa de cambio.

Outra cousa que teñen en común o movemento escéptico e o feminismo é a acusación constante de ser agresivos. Ten graza que, perante os millóns de mortos das relixións organizadas ou do machismo, dúas ideoloxías que se caracterizan por non ter causado nin unha soa baixa teñan que aturar o sambenito de “agresivas”. Estamos loitando contra os que posiblemente sexan os dous paradigmas ideolóxicos máis letais da humanidade, pero esíxenos que o fagamos cun sorriso, que sexamos simpáticos e que non alcemos moito a voz. Que non molestemos moito, en suma.

Imaxe Día 52: Revisión. Ángel Arcones en Flickr, baixo licenza CC

A teteira do mestre reiki

A teteira do mestre reiki

Esta coñecida cita resume o argumento coñecido como “teteira de Russell”, enunciado polo filósofo Bertrand Russell para ilustrar o tipo de afirmacións que fai o pensamento relixioso, que frecuentemente conteñen en si mesmas a súa propia imposibilidade para ser refutadas. Outros dos meus exemplos favoritos disto mesmo son o Unicornio Rosa Invisible e o Monstro Voador de Espaguetti, adorado pola moi ancestral relixión (dende 2005) do pastafarismo.

Este tipo de afirmacións sorprendentes (deuses invisibles, resurreccións ou nacementos milagrosos) non son exclusivas do pensamento relixioso, senón que inunda o misterioso mundo das pseudociencias e ás veces ameaza con colarse pola porta traseira dos movementos de esquerdas, máis dispostos en principio a aceptar ideas novas. Pero como dixo Feynmann, hai que ter a mente aberta, pero non tanto como que che caia o cerebro. Que nun medio como Sermos Galiza apareza un artigo no semanario en papel, a toda páxina, e un artigo de opinión na edición web, sobre unha pseudociencia chamada reiki, resulta cando menos preocupante.

O pensamento de esquerdas debe ser aberto e non dogmático, pero tamén crítico e científico, exactamente o contrario do que representa o reiki: unha suposta “enerxía” que non só non se ve, senón que é imposible de medir ou detectar, que supostamente cura (o que, exactamente?) e que tanto vale para un roto como para un descosido, probablemente porque non vale para nada. Vou ordenar por puntos o argumentario, que manexa, para que sexa máis doado de seguir.

  1. Cremos noutras enerxías que non podemos ver, como a wifi (!) ou o electromagnetismo (dobre !). Efectivamente, a wifi non se ve. Ben, no meu portátil vese un simboliño que indica que está prendida, pero casualmente o simboliño só aparece cando a rede está prendida e nunca aparece cando está apagada. Casualmente tamén, só teño conexión a internet cando está prendida. No caso do electromagnetismo, non só se ve claramente se tes un imán, senón que a empregamos todos os días para mil cousas. Polo tanto, son enerxías que non se ven como a luz visible, pero que son medibles e detectables.

  2. A enerxía que mobiliza o reiki é unha enerxía descoñecida pola ciencia. Enerxías (ou forzas) hai catro: nuclear forte, nuclear feble, electromagnetismo e gravidade. Se alguén descubre unha quinta, debera ter un premio Nobel ou dous por iso.

  3. Cura. Non hai unha soa evidencia ao respecto. Se poñemos nun papel unha afirmación así (o papel terma do que lle poñan, diría a miña avoa) agardamos que vaia acompañado dalgunha referencia de estudos científicos metodoloxicamente ben realizados, o cal non aparece por ningures.

  4. Está aprobada pola OMS. Verdade a medias. Ou información manipulada. Existe un documento da OMS no que, no contexto de “manexo da dor e coidados paliativos en pacientes con VIH” mencionan “enfoques multidisciplinarios” como reiki e shiatsu. Paliativo. Non cura nada. Como moito funciona como placebo para a dor. Direi que a OMS, en documentos polo estilo, tamén recomenda meditación e obviamente ninguén pretende que cure nada, aínda que non dubido que mellore a ansiedade.

  5. É “alternativo”. Para min, alternativo é igual a privado. En tempos de recortes no Sistema Público de Saúde, este tipo de argumentos non fai máis que apoiar implicitamente a vontade da dereita de eliminar ou deixar reducidas á súa mínima expresión as prestacións da Sanidade Pública, a que pagamos tod@s, en favor de todo tipo de tratamentos privados e non contrastados.

Medios como Sermos, en xeral coidadosos e plurais nos seus contidos, permiten que se lles colen temas así porque están presentes no pensamento da esquerda, porque non somos críticas ao respecto e non estamos habituad@s a esixir probas e evidencia a quen defende unha idea. O pensamento crítico non se basea na fe, en “crer” ou “non crer” se non en afirmacións que se poden falsar e demostrar. Se non, non hai nada que nos diferencie do pensamento máxico-relixioso salvo en que isto semella máis exótico que ir ao Corpiño a que che impoña as mans o crego.

Escépticos

Escépticos

Estou enganchada ao programa “Escépticos”, da ETB.  Ademais de que é un programa impensable en case calquera tele, privada ou pública, no que a temática se refire, é unha obra mestra formal en varios aspectos: unha banda sonora espectacular escollida de entre os grandes éxitos do jazz e o swing mais clásico, un formato en dúas partes, coas opinións “da rúa” ao principio e despois a explicación dos expertos, e a deliciosa ironía de Luis Alfonso Gámez tratando con toda caste de magufos, iso si, con toda educación.

Ademais, tiveron o bo gusto de pararse en detalles como a cor corporativa amarela, supoño que en alusión ás supersticións asociadas a esa cor, ou que na grande maioría dos planos se vexan claramente os micros, os cables, aos técnicos, o tablet que leva o presentador na man… Resulta un recordatorio constante do que un programa ten de artificio tecnolóxico, e polo tanto non presenta a realidade, se non unha visión moi determinada e mediada da realidade.

O programa é altamente recomendable de por si, pero case tan interesante me parece o fenómeno que representa, e o contrafenómeno que se lle opón: a proliferación de voces escépticas e ateas en Internet, que se rebelan por fin abertamente contra a superstición do tipo que sexa, onde até hai pouco era case de mal gusto demostrar o teu desacordo co que entraba dentro do caixón desastre das “crenzas”, ou o que é peor, do “alternativo”.

Coido que é necesario aclarar que tipo de opinións caen baixo a definición de escéptico: aqueles que consideran (consideramos) que o método científico é o único método válido (si, o único) para explicar a realidade, e que para que algo sexa certo necesita probas fiables e cientificamente válidas, e canto mais extraordinaria sexa a afirmación, mais extraordinaria deberá ser a proba, como dicía o Mestre.  Así pois, o inimigo pode ser tanto as relixións organizadas como os movementos antivacinas, anti-antenas, anti-medicina ou diversas herbas do ramallo das terapias alternativas, sexa o reike, a homeopatía o as flores de Bach. Todos merecen por igual o azote do discurso racional e o cuestionamento público.

Non pensabamos que se ían render sen pelexar, pero sorprende a virulencia da resposta que atopan os escépticos nos autodenominados alternativos. En primeiro lugar, por suposto, a sempre socorrida identificación cos lobbies farmacéuticos ou os mecanismos estatais e polo tanto represores. Pero despois xa pasan directamente á descalificación persoal e incluso á ameaza velada, por suposto sen esgrimir ningún tipo de argumento para defender a súa postura. Sinxelamente, se non pensas como eles, es unha vendida ao capital, a Pfizer ou ás petroleiras, dependendo de con quen fales.  En resumo, en canto lles tocas un pouco a moral, ou os argumentos, a fauna alternativa comeza a comportarse como o que realmente é: unha seita.

De todas formas, o balance final de todo isto é positivo, porque contribúe e visibilizar as críticas ao pensamento anticientífico e tamén a poñer de relevo a escaseza argumental da que adoecen, se non son capaces de fiar un discurso mais profundo que o daquela pintada mítica de Ferrol (“Rafita, te vamos a matar”, lido con sotaque coruño) para apoiar as súas extraordinarias afirmacións.  Así que supoño que, como di a única parte que me gusta do Quixote, se ladran, é que cabalgamos.