O outro lado do espello

Disfrazáchedesvos este Samaín? Se non se dispón de moito tempo ou de moito presuposto, o disfrace de zombi é un dos máis acaidos, cun par de prendas vellas e maquillaxe para parecer desmellorado (á fin e ao cabo suponse que estamos mortos) pode ser abondo. Claro que tamén nos podemos currar unha caracterización de morto vivinte que nin The Walking Dead, dependendo de canto esforzo esteamos dispostas a dedicarlle.

Hai xa anos que os zombis están omnipresentes na cultura popular, en diferentes versións, tipoloxías e velocidades: o zombi clásico camiña lento, pero os novos zombis ás veces son inquietantemente veloces, fríos (como os camiñantes brancos) ou non queda de todo claro que estean mortos, e non sexan persoas vivas afectadas por estrañas enfermidades.

E a ciencia que di de todo isto? Dende que a cultura occidental tomou contacto coas relixións e culturas africanas, e posteriormente afrocaribeñas, existiu unha certa fascinación e desexo de explicar racionalmente o fenómeno zombi. Nestas culturas, trátase dunha sorte de maldición sobrenatural, segundo a cal unha persoa, tras serlle administrado un bebedizo, falece aparentemente, para despois retornar convertido nun ser sen vontade propia, que actúa como escravo de quen o enfeitizou. Pero podería haber unha base real detrás do mito? Aquí van algunhas posibles explicacións:

1. A hipótese da neurotoxina: como orixinalmente un volvíase zombi tras beber algún tipo de apócema, houbo quen tratou de identificar se podería existir algunha substancia que anulase a vontade de xeito semellante ao descrito no mito do zombi. O antropólogo Wade Davis propuxo a tetrodotoxina, un veleno moi potente contido no peixe globo, como posible axente zombificante. A súa pescuda foi incluso levada ao cinema no filme A serpe e o arco da vella, título tomado do seu libro homónimo. Esta teoría ten o inconveniente de que semella bastante complicado sobrevivir, xa non digamos traballar como escravo, tras a administración de tetradotoxina, tal e como se recolle no mito

2. A hipótese da depresión: nalgúns casos de depresións extremadamente graves, as persoas que as padecen poden chegar a crer que están a piques de morrer, ou incluso que xa están mortos ou que os seus órganos internos non funcionan. Isto, sumado a que tamén poden aparecer trastornos do movemento e da marcha, podería producir un cadro semellante ao zombi clásico. O problema é que falta aquí o factor morte/resurrección, aínda no caso de que se sobreentenda que este estado foi causado por algún produto administrado ás agachadas do doente.

3. A hipótese da esquizofrenia: certos síntomas presentes na esquizofrenia, como a catatonía ou a diminución da capacidade volitiva, poderían ser semellantes aos do fenómeno zombi. Unha vez máis, semella difícil que unha persoa tan sumamente afectada pola enfermidade sexa quen de traballar como escravo de ninguén.

4. A hipótese infecciosa: os zombis ficcionais moitas veces adquiren a súa condición por algún tipo de epidemia que no peor dos casos provoca un apocalipse zombi, no que case non quedan persoas libres da enfermidade e estas teñen que sobrevivir nun mundo cheo de devoradores de cerebros. Aínda que certos parasitos parecen alterar o estado mental, por exemplo, das formigas, pero non hai ningunha enfermidade infecciosa coñecida que produza os efectos que vemos na ficción.

5. A hipótese metafórica: a crenza nestes tipos de mortos viventes dáse sobre todo das persoas de orixe africana que foron sometidas á escravitude nas illas do Caribe, e especialmente en Haití. Poderíamos pensar que o zombi non é máis que un reflexo da súa propia existencia como escravos, alleados non só do seu lugar de orixe senón da súa propia identidade. Neste sentido, o secuestro do que son obxecto sería unha morte simbólica tras a cal converteríanse en “mortos viventes” obrigados a traballar para os patróns brancos.

Camiñantes brancos, mortos vivintes, escravos sen vontade ou infectados, o que está claro é que o mito do zombi toca con algo que nos produce moito medo, e que seguramente teña que ver coa perda do eu, con deixar de ser quen somos, ou con perder aquilo que nos convirte en xenuinamente humanos.

Para ler con vagar:

Waking the undead: bringing zombie epidemiology to life. Conall H. Watson et. al. Lancet, oct 2014

Enfermidades 2.0

20/03/2018 A Raíña Vermella

Esta semana tiven a sorte poder ver en Liverpool os Guerreiros de Terracota, nunha impresionante exposición de varias pezas do xacemento. Ademais do espectaculares que resultan os propios guerreiros, a montaxe da exposición daba moita información complementaria sobre a época, as crenzas e a cultura que xeraron en última instancia semellante obra funeraria. Unha das crenzas dominantes na dinastía Qin era o confucionismo, a escola filosófica fundada por Confucio no século V a.e.c. Basicamente, Confucio opinaba que antes era mellor. Falamos do século V, ollo. Para a nosa visión contemporánea, non hai moito “antes” ca iso. Pois Confucio rosmaba sobre os camiños, as pontes, e esa xuventude descarada e sen valores que está sendo corrompida por tanto progreso, que agora vas dunha aldea a outra en dous días escasos de marcha, e iso é unha bacanal e un sindiós.

Cada vez que aparece un fito tecnolóxico notable, que inevitablemente cambia aspectos das nosas vidas, saen os confucionistas involuntarios advertindo que tanta ponte, tanto camiño e tanto sistema de postas non é natural e non trae máis que corrupción e inmoralidade. No momento que nos toca vivir, teríamos que cambiar postas por apps de mensaxería e inmoralidade por enfermidade, e xa temos o cadro completo.

Se facemos caso aos medios de comunicación, semella que os trastornos mentais aparecen como fungos á calor da modernidade, que é unha época de vicio e desmadre comparable ao que lle tocou vivir ao pobre Confucio. Non me refiro á incidencia de trastornos mentais reais e coñecidos, como depresións, o cal daría para outro artigo, senón á hiperpresenza de supostos diagnósticos, non recoñecidos polas clasificacións internacionais, dos que se culpabiliza directa ou indirectamente á modernidade: síndrome de Peter Pan, adicción a internet, nomofobia (medo a esquecer ou perder o móbil)… Case cada semana algún xornal enche espazo con calquera destas fantásticas entidades que ningún psiquiatra diagnostica.

Hai uns días @deborahciencia falaba tamén da suposta “adicción a internet” no seu blogue, un trastorno que non existe e que non ten criterios diagnósticos que o avalen. Podemos falar de mal uso das tecnoloxías, ou de problemas psíquicos que levan a un emprego da rede desadaptativo, pero non de adicción. Xa co DSM-5 na man dende hai dous anos, segue sen incluírse ningunha desas supostas enfermidades.

1. Adicción a internet: unha adicción é unha conduta compulsiva de busca dunha substancia ou, no caso do xogo, de unha actividade. Os criterios que deben cumprirse para falar de adición, son a presenza de tolerancia (necesidade de incrementar a dose para lograr a mesma gratificación) e abstinencia (malestar intenso se non se realiza). No caso do xogo patolóxico ou ludopatía, por comparalo cunha adición non relacionada con substancias, está claro que os xogadores incrementan tempo, gasto e senten un intenso malestar se non poden xogar. No caso de internet é así? As persoas que empregan moito tempo en internet xeralmente fano por motivos laborais ou de ocio moi diversos, polo que xa de entrada é complicado cuantificar o tempo que se invirte. Por exemplo: se leo online ou escoito música, iso conta como tempo “en internet”. Que actividade tería que realizar? Que tempo sería “excesivo”? Outra característica das adiccións é a inversión de tempo que realiza o adicto, en detrimento doutras actividades. Non se observa que o uso de internet vaia en detrimento doutras ocupacións, en todo caso existen actividades que antes se realizaban off-line que agora poden desenvolverse na rede.

2. Adicción aos videoxogos: un recente estudo desmonta a existencia deste trastorno, relacionando un uso excesivo (entendido como problemático para outras esferas da vida) con dificultades de socialización ou ansiedade, polo que sería máis ben un síntoma ca un trastorno. Por outro lado, incluso a xente que xoga durante moitas horas, diminúe o tempo de xogo se é necesario, e non teñen “síndrome de abstinencia”.

3. Nomofobia: poñerlle o sufixo “fobia” é un xeito de darlle a calquera cousa un aire “científico” e que pareza que é unha fobia de verdade. Pois non. Calquera de nós pode sentise incómodo se deixa o móbil na casa, ou se deixa a carteira, pero a definición de fobia é: un medo irracional e irresistible. Está claro que isto non pasa.

4. Binge watching: si, xa hai quen está a falar de adicción ás series, atribuíndolles as mesmas características que ao xogo patolóxico: necesidade de consumo, diminución da calidade das relacións sociais, etc. Coma sempre, nin é certo, nin se lle parece. Cando vemos unha serie “do tirón” non deixamos de ir traballar por vela, nin necesitamos ver cada vez máis capítulos para que resulte satisfactorio, nin temos “síndrome de abstinencia”.

Os que vivimos os 80 lembramos perfectamente como daquela se falaba de “adicción á televisión” ou incluso ao teléfono (!), cousas que agora nos parecen ridículas. Se queredes un consello, evitade facer o ridículo con estas novas supostas patoloxías, porque agora, a diferenza dos 80, queda todo en twitter.

Imaxe: Black Mirror S03E03 (Nosedive)

Por que divulgar

27/03/2017 A Raíña Vermella

Hoxe emitiuse en Radio Galega a miña colaboración co programa de divulgación científica Efervesciencia, cos incribles Manuel Vicente e César Goldi. Falamos de psiquiatría e antipsiquiatría, de jazz e de cinema, así que creo que o programa mola bastante. Ademais, puxéronme xusto despois de Luís Sampedro, que fala da súa viaxe á Antártida.

Facendo auténtica arqueoloxía de internet, recuperaron un artigo meu en Cianuro nas Mazás sobre patoloxía neuropsiquiátrica en músicos de jazz, que xa tiña case esquecido. Nel, un neurólogo fai un percorrido pola vida de varios dos máis coñecidos intérpretes e autores da era dourada do jazz. Un artigo ameno, para público xeral, bastante alonxado do resto da súa produción, que conta con títulos tan trepidantes como Current and Emerging Potential of Magnetoencephalography in the Detection and Localization of High-Frequency Oscillations in Epilepsy. E moitos outros. Por que facemos divulgación? Por que Philip Pearl, que publica en Epilepsy Research, ou eu mesma, que vexo vinte pacientes ao día, decidimos dedicar parte do noso tempo á divulgación, e non ao pádel?

Programas como Efervesciencia, e iniciativas como Escépticos no Pub, Regueifas da Ciencia ou C4 Carral e Pint of Science, que aglutinan a diferentes profesionais en activo con interese pola divulgación, cumpren un papel esencial na creación de cultura científica. A ciencia ten un discurso técnico e hiperespecializado, dixirido a outros cientificos, e isto é necesario e natural, igual que o mecánico fala do carburador ou a miña perruqueira dime (cada vez que vou) que teño freezing. Pero máis aló diso, temos a responsabilidade de crear tamén discurso dirixido ao público non especializado, que consume, vota, come ou fai uso da sanidade pública e precisa coñecemento científico para facelo de xeito informado. Crer que a ciencia só interesa aos científicos é un erro no que non podemos caer, nunha sociedade profundamente complexa e tecnolóxica, na que moitas das nosas decisións dependen de cuestións científico-técnicas. Os científicos e os técnicos temos a responsabilidade de facer ciencia, si, pero tamén de difundir o seu coñecemento entre as persoas que, en última instancia poden beneficiarse delas, é dicir, todos e todas nós.

Non só Vermella

28/06/2008 A Raíña Vermella

Hoxe, no canto de estar na mani, non tiven mais remedio que estar noutro sitio, por motivos pofesionales. No tal sitio, dábanche un convite para unha cea, en plan “fulanito/a y acompañante”. E aínda que nos pareza que todo é xa supernormal e incluso moi cool, estou segura de que chegar a esa cea cunha parella do mesmo sexo sería unha auténtica provocación. Ás veces penso que tendemos a pecharnos na nosa burbulla (sexa cal sexa) e non nos decatamos de que hai outros mundos. E algúns son moi rancios. Feliz día do Orgullo.

PD: a homosexualidade eliminouse como parafilia dos manuais diagnósticos de enfermidades mentais hai só trinta anos. A transexualidade aínda figura como trastorno da conduta sexual.