Navegación por
Categoría: Ciencia

Que é CRISPR e por que é importante para ti

Que é CRISPR e por que é importante para ti

Seguramente, salvo que vivades nunha cova e/ou esteades nun retiro vacacional off-line (si, hai xente que ten afecións moi raras) escoitáchedes falar da publicación en Nature dun experimento coa técnica CRISPR, que permite “reparar” embrións humanos portadores do xen que produce unha doenza cardíaca. Seguramente, tamén, só entendíchedes que, dalgún xeito, os crispis teñen algo que ver coa enxeñería xenética.

Cando escoitamos enxeñería xenética, reparación xenética, edición de xens… véñensenos á cabeza mil escenarios cyberpunk nos que unha elite de seres humanos perfectos dominan unha masa sen acceso a tales melloras, ou ben nos que as persoas temos características estrañas e perturbadoras, como branquias ou poderes mentais. Por desgraza, aínda non estamos na segunda opción, e posiblemente moitas non o veremos en vida, pero a realidade, aínda que menos espectacular, é igualmente esperanzadora. Así que imos tratar de explicar de xeito sinxelo en que consiste a edición xenética e que pintan os crispis en todo isto.

O material xenético de todos os seres vivos organízase en longas cadeas de moléculas chamadas nucleótidos. No noso planeta só existen catro nucleótidos no ADN de calquera ser vivo: adenina, guanina, timina e citosina. A famosa dobre hélice do ADN fórmase combinando adenina con timina e a guanina coa citosina, como unha cremalleira. Estes elementos funcionan como un alfabeto de catro letras (A-T-C-G) que contén as instrucións para que as nosas células fabriquen todas as proteínas que despois formarán tecidos, hormonas, neurotransmisores, e todos os compoñentes dos organismos biolóxicos.

Unha cousa incrible do ADN é que é a mesma linguaxe nun ser humano, nun piñeiro, nunha lura ou nunha bacteria, así que podemos utilizar organismos unicelulares para entender como funciona o código xenético. En certas bacterias descubriuse un sistema relacionado coa resposta inmune mediante unha enzima chamada CAS, que podía interaccionar con virus, modificar o seu ADN (si, incluso os virus teñen ADN) e incluílo no da bacteria, provocando que esta reaccione ante o virus de xeito máis eficiente no futuro. A secuencia formada polo ADN do virus, unhas secuencias repetidas que o flanquean, coñécese como Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats, ou “Repeticións Palindrómicas Cortas Agrupadas e Regularmente interespaciadas.” CRISPR. Se engadimos o “código” para a enzima CAS, temos o sistema CRISP/Cas9.

Ata aquí, o que acontece na natureza. Temos unha bacteria capaz de “copipastear” ADN doutro organismo, neste caso un virus, e incluílo no seu propio xenoma, desactivado para non producirlle dano. Como podemos empregar isto no noso beneficio?

Aquí é onde entran as que agardo que sexan as futuras Nobel de Medicina, Emmanuelle Charpentier e Jennifer Doudna, que crearon un procedemento empregando este sistema bacteriano e “hackeándoo” para que se dirixa a calquera secuencia de ADN que nos interese modificar. As aplicacións son inmensas, aínda que a primeira e máis obvia é enfocalo a curar enfermidades producidas por un único xen, e isto foi o que fixo un equipo da Universidade de Oregon con embrións humanos que contiñan o xen da cardiomiopatía hipertrófica. Conseguiron utilizar CRISPR para “editar” o xenoma dos embrións, substituíndo o xen defectuoso polo xen san, de maneira que os futuros individuos procedentes deses embrións non padecerían a enfermidade. Esta enfermidade, para que vos fagades unha idea da importancia do avance, provoca unha malformación no músculo cardíaco que produce morte súbita.

Houbo basicamente dúas reaccións en contra ante o artigo de Nature: a primeira, a que di que non é para tanto. Xa houbo avances semellantes que quedaron en nada ou que non rendiron os resultados que se agardaban. Isto é razoable e non deixa de ser un chamamento á prudencia aos que estamos chimpando no sofá. A outra crítica paréceme máis preocupante, e é a cantinela repetitiva ante calquera avance biomédico, máis aínda se ten que ver coa xenética: xogamos a ser deus, non sabemos o que pode acontecer, non podemos abrir a porta á manipulación xenética porque quen sabe onde nos pode levar. Por suposto, ante un avance deste calado será necesario lexislar, e convén facelo máis axiña que tarde, intentando adiantarse aos posibles problemas en lugar de agardar a que aparezan. Ademais, e postos a pedir, debería lexislarse para impedir que empresas privadas obteñan lucro con tecnoloxías que salvan vidas, e para que o acceso sexa universal.

Esta é unha discusión sobre o sistema actual de financiación, regulación e patentes, non sobre se é ético ou non modificar o xenoma. Calquera procedemento que evite unha enfermidade ou unha morte, e que non dane a terceiros, é por definición ético. En todo caso, o anti-ético sería limitar o seu desenvolvemento. Os temores sobre como pode derivar no futuro a manipulación xenética non poden impedir axudar no presente ás persoas que poderían beneficiarse destes avances. Ademais, toda a discusión cobra un cariz místico-filosófico e non económico e social, polo que remata desvirtuada. Que é o que queremos protexer? Xenes? Células? Algunha idea esencialista e cuasi-relixiosa sobre o que é a especie humana? A variabilidade xenética da nosa especie, incluídas aquelas versións potencialmente letais?

Non deixo de lembrar que houbo firmes opositores á cura da sífilis con penicilina, por motivos bastante parecidos (estamos xogando a ser deuses, non sabemos o que pode pasar), e tamén á anestesia. E ao tren. E ao teléfono. E ás pontes, por certo. Probablemente tamén ao lume e á roda, o que pasa que eses non o deixaron por escrito.

Libros de ciencia e viaxes

Libros de ciencia e viaxes

“Pola mañá cedo chegamos ao punto onde o canal Beagle se divide en dous brazos, e seguimos polo do norte. Aquí a paisaxe vólvese incluso máis espléndida ca antes”.

Charles Darwin, A viaxe do Beagle, 1839.

Ten sentido escribir un libro de viaxes en 2017? Hoxe que case todas nós coñecemos outros lugares máis ou menos distantes, e sobre todo, que a tecnoloxía nos permite coñecer case calquera lugar do planeta en tempo real, podería parecer que unha narración sobre lugares que se atopan a golpe de clic é superflua.

Xurxo Mariño conta en Terra: Ciencia, aventuras e sorpresas dunha viaxe arredor do mundo, un feito curioso sobre a selva amazónica: alí podes morrer de fame doadamente, no entorno con máis variedade animal e vexetal do mundo, se non sabes atopar alimento. As viaxes son un pouco o mesmo: dá igual canta variedade humana, natural ou arquitectónica te rodee, podes morrer figuradamente de fame se non sabes mirar. Todos coñecemos a alguén a quen as viaxes non parece que lle axudasen máis que a poñer selos no pasaporte.

No caso de Xurxo Mariño, é a súa mirada a que fai a viaxe, e poucas veces temos acceso ás reflexións dunha persoa que percorre o mundo e que o fai baixo o prisma do coñecemento cientifico. A deriva continental, a especiación, a vida vexetal e os diferentes climas son tratados, non como elementos meramente visuais, senón como o centro da propia viaxe e sobre os que se desenvolve un discurso moi alonxado do habitual ton descritivo ou evocador. Ao mesmo tempo que relata anécdotas e vivencias máis persoais, tamén explica detalladamente as bases de peculiaridades das paisaxes, da fauna ou da climatoloxía. Non hai chisco de romantización dunha experiencia que debeu ser fermosa pero tamén ás veces dura, como tamén se deixa entrever nas excelentes entrevistas para Praza e no blog da viaxe, Vagamundeando.

A viaxe de Charles Darwin no Beagle, entre 1831 e 1836, a grande aventura científica de viaxes. está tamén moi presente na crónica de Mariño. Neste caso, trátase dunha viaxe 2.0, con cámaras, tablet, GPS e redes sociais. Estou segura de que Darwin estaría encantado.

Para min, ler este Terra tivo extraño efecto: aprendendo sobre lugares nos que non estiven nunca, lembrei moi vivamente as lecturas de infancia e adolescencia que provocaron que quixera dedicarme, modestamente, á ciencia (ou polo menos a unha profesión técnica): A Orixe das Especies, Cosmos, A Expedición do Pacífico de Marilar Aleixandre, eran todos, dun xeito ou doutro, libros de viaxes, que marcaron un determinado xeito de achegarse ao descoñecido.

Alta mortalidade: as enfermidades infecciosas no boom das series

Alta mortalidade: as enfermidades infecciosas no boom das series

É un tópico falar da idade de ouro da ficción televisiva e das características das producións para este medio, moito máis ambiciosas en orzamentos, tramas e calidade que os produtos cos que medramos as persoas nacidas nos 80, os capítulos autoconclusivos (e repetitivos) de The A-Team ou McGuiver, aínda que existisen rara avis como Twin Peaks, que xa anunciaba o tipo de produtos audiovisuais que hoxe consumimos.

Ademais de ambigüidade moral e a complexidade psicolóxica, nas novas tramas estámonos habituando tamén a que ningún personaxe é imprescindible, e que debemos estar dispostos a sufrir a perda dos nosos heroes/viláns favoritos en calquera momento. Neste escenario de incertezas, aparece un aspecto da realidade que nunca ou case nunca aparecía na ficción tratado desta maneira: as enfermidades infecciosas.

Aínda que sabemos que a mortandade ata o século XIX era maioritariamente debida a virus e bacterias, existía unha regra non escrita na ficción que impedía representar esta realidade salvo que cumprise unha función dramática na trama, como por exemplo a tuberculose da Dama das Camelias, case unha metáfora do pecado. Era impensable que un protagonista heroico non morrese en batalla, senón meses despois, a consecuencia das súas feridas. Iso era o máis frecuente na realidade, pero raramente se nos presentaba na pantalla. Nas novas ficcións, a alta taxa de mortalidade requerida, introduce as enfermidades infecciosas como unha causa de morte posible, e impredicible, que pode deixarnos sen os nosos personaxes favoritos. Vexamos algúns exemplos

1. Khal Drogo (Game of Thrones, tempada 1): cando todo parecía ir ben, a nosa querida Danaerys Targaryen tiña o control da súa vida e o brutal xefe dokhrati estaba convertíndose en amantísimo esposo, unha ferida aparentemente banal inféctase, complícase e acaba nunha morte nada épica para un personaxe que prometía moito. Khal Drogo 0 – Bacterias 1. No universo GoT, ademais, existe unha enfermidade imaxinaria, a psoriagris, da que o único que sabemos é que é altamente contaxiosa e letal, como se dun tipo de lepra extremadamente agresiva se tratase.

2. Gyda e Thyri (Vikings, tempada 1): no século X, que unha praga acabase con parte da poboación infantil dunha aldea debía de ser algo bastante frecuente, e nunha serie da canle History que trata de ser o máis veraz posible, non nos escatiman asistir a unha enfermidade contaxiosa que remata coa vida das fillas de dúas das protagonistas, probablemente algún tipo de gripe.

3. Abigail Alford (the Knick, tempada 1): dado que é unha serie de médicos a comezos do século XX, ten que haber infeccións, por suposto. Pero a maneira na que se reflexa a sífilis terciaria que padece a exparella do Dr. Thackery ben merece estar nesta lista, polo crúa e polo inquedante que resulta. Vemos como a enfermidade destruíu os tecidos do nariz da personaxe, que tamén se nos presenta nun flashback no esplendor da súa beleza, e tamén como se lle reconstrúe co músculo do brazo. Bastante impresionante.

4. Minette (Henriette de Inglaterra) (Versalles, tempada 1): A morte real da Duquesa de Orleáns por un suposto envelenamento, que en realidade era unha gastroenterite (si, a xente morría de gastroenterite no século XVIII) causa unha conmoción na corte máis avanzada da época, que a pesar da súa innegable clase e estilo, non se caracterizaba por un correcto tratamento de residuos nin polo carné de manipulador de alimentos do seu persoal de cociña.

5. Non son zombies, son infectados. As novas series e películas de zombies, comezando por The Walking Dead, pero tamén 28 Days Later e World War Z parten todas elas, non tanto da idea do morto que resucita, como do contaxio. Poderíamos pensar que, nun mundo no que o contaxio non é xa unha realidade cotiá, é posible utilizalo como elemento.

Podedes ler este artigo tamén no blogue de ciencia de Praza Pública, Cianuro nas Mazás).

Por que divulgar

Por que divulgar

Hoxe emitiuse en Radio Galega a miña colaboración co programa de divulgación científica Efervesciencia, cos incribles Manuel Vicente e César Goldi. Falamos de psiquiatría e antipsiquiatría, de jazz e de cinema, así que creo que o programa mola bastante. Ademais, puxéronme xusto despois de Luís Sampedro, que fala da súa viaxe á Antártida.

Facendo auténtica arqueoloxía de internet, recuperaron un artigo meu en Cianuro nas Mazás sobre patoloxía neuropsiquiátrica en músicos de jazz, que xa tiña case esquecido. Nel, un neurólogo fai un percorrido pola vida de varios dos máis coñecidos intérpretes e autores da era dourada do jazz. Un artigo ameno, para público xeral, bastante alonxado do resto da súa produción, que conta con títulos tan trepidantes como Current and Emerging Potential of Magnetoencephalography in the Detection and Localization of High-Frequency Oscillations in Epilepsy. E moitos outros. Por que facemos divulgación? Por que Philip Pearl, que publica en Epilepsy Research, ou eu mesma, que vexo vinte pacientes ao día, decidimos dedicar parte do noso tempo á divulgación, e non ao pádel?

Programas como Efervesciencia, e iniciativas como Escépticos no Pub, Regueifas da Ciencia ou C4 Carral e Pint of Science, que aglutinan a diferentes profesionais en activo con interese pola divulgación, cumpren un papel esencial na creación de cultura científica. A ciencia ten un discurso técnico e hiperespecializado, dixirido a outros cientificos, e isto é necesario e natural, igual que o mecánico fala do carburador ou a miña perruqueira dime (cada vez que vou) que teño freezing. Pero máis aló diso, temos a responsabilidade de crear tamén discurso dirixido ao público non especializado, que consume, vota, come ou fai uso da sanidade pública e precisa coñecemento científico para facelo de xeito informado. Crer que a ciencia só interesa aos científicos é un erro no que non podemos caer, nunha sociedade profundamente complexa e tecnolóxica, na que moitas das nosas decisións dependen de cuestións científico-técnicas. Os científicos e os técnicos temos a responsabilidade de facer ciencia, si, pero tamén de difundir o seu coñecemento entre as persoas que, en última instancia poden beneficiarse delas, é dicir, todos e todas nós.

Enigmas e mestres cervexeiros

Enigmas e mestres cervexeiros

Cando era nena, pensaba que me gustaría chegar a ser moi velliña porque así tería máis probabilidades de presenciar o descubrimento de vida extraterrestre. Se estades imaxinándome como unha nena resabida e repelente, con aparato dental e lentes, a resposta é si. O caso é que parece que non vou ter que esperar a ser particularmente velliña (aínda que a idade que teño agora pareceríalle a total decrepitude ao meu eu dos cinco anos) para ver o descubrimento de vida alieníxena.

Cando digo vida, non me refiro a vida intelixente, e se cadra nin sequera a vida pluricelular complexa. Aínda que descubrir un planeta con animais e prantas exóticos sería espectacular, simplemente atopar vida bacteriana abriría miles de novos interrogantes e despexaría outros. Por exemplo, todos os seres vivos teñen que ter ADN, ou algo semellante? Todos replicarán do mesmo xeito algún tipo de código? E de ser así, sería un ADN cos mesmos compoñentes que o noso, ou completamente diferente? Ou nin sequera terá como base o carbono, e daí si que non sabemos o que pode saír? Iso só cunha minúscula bacteria.

O descubrimento do ano, o sistema planetario de Trappist-1 (un sistema planetario con nome de fabricante de cervexa, xa estou facendo a maleta para mudarme) é un paso adiante na busca de vida intelixente do máis prometedor, aínda que non sexa a antesala de noticia científica do século. Que posibilidades reais hai de que haxa vida nalgún planeta do sistema Trappist?

A FAVOR

  • Planetas rochosos semellantes á terra: sempre que se busca vida, asumimos que o que buscamos é semellante ao que coñecemos. Pode ser que exista vida en condicións extraordinariamente diferentes, pero o que sabemos seguro é que en planetas rochosos pode existir, porque o noso propio planeta é deste tipo. Trappist-1 conta con sete planetas deste tipo.
  • Riciños de Ouro: nin demasiado quente nin demasiado frío. A presenza de auga líquida é como o Santo Grial da busca de vida, e para iso é necesario que as temperaturas do planeta estean dentro da zona de habitabilidade ou Riciños de Ouro, aquelas que permiten que a auga non se conxele nin se evapore. Se as temperaturas son demasiado baixas, as moléculas non terán suficiente mobilidade para combinarse e crear as longas cadeas que sustentan a vida. Se son demasiado altas, estarán demasiado lonxe, en forma de gases, para combinarse. En Trappist, polo menos tres dos sete planetas están na zona de habitabilidade.
  • Proximidade entre os planetas: no sistema Trappist os planetas están particularmente preto, polo que sería incluso posible que se producise o fenómeno da panspermia, a sementeira de vida dun planeta cara a outro.
  • Atmosfera: as observacións parecen confirmar que os planetas deste sistema teñen atmosferas gaseoas, un factor esencial para que se poida formar vida, polo menos tal e como nós a coñecemos.

EN CONTRA

  • Acoplamento por mareas: os planetas de Trappist-1, debido á súa proximidade á súa fría estrela, sofren forzas gravitacionais moi intensas, que fan que ofrezan sempre a mesma cara á estrela, do mesmo xeito que sempre vemos a mesma cara da nosa Lúa. Isto implica unha cara do planeta en noite perpetua e a outra achicharrada por un día interminable. Existirían zonas de lusco-fusco ou sombras nas que a temperatura será menos extrema, pero esta caracterísitica complica realmente as cousas.
  • Radiación: a estrela de Trappist é pequena e fría, e as temperaturas tépedas son posibles porque os planetas están moi preto. Tanto, que o ano do máis cercano dura un día terrestre. Pero aínda que a temperatura sexa axeitada, esa cercanía fará que os planetas soporten unha radiación moi intensa procedente da súa estrela, unha anana vermella, que pode ser suficientemente letal como para imposibilitar a vida.
  • Campo magnético: como xa explicamos noutro post, o campo magnético é o que evita que a radiación da túa estrela te churrasque. No caso de Trappist-1, unha estrela vermella ultra-radiactiva, que os seus planetas teñan campo magnético, é aínda máis importante se buscamos vida. Por desgraza, a baixa densidade observada non suxire un núcleo ferroso fundido que sexa quen de producilo.

En calquera caso, sexa ou non Trappist o primeiro lugar no que a detectaremos, o descubrimento de novos exoplanetas rochosos case cada mes fai prever que xa non está moi lonxe, e que o universo estará, como dicía Carl Sagan, bulindo de vida.

Carl Sagan Cosmos dandelion

Imaxe: De NASA/JPL-Caltech – Catalog page · Full-res (JPEG · TIFF), Dominio público, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=56513807
Por que cremos en cousas raras (II): mito, metáfora e mentira

Por que cremos en cousas raras (II): mito, metáfora e mentira

Outra cuestión que se nos presenta frecuentemente é a da utilidade da crenza. Se a crenza falsa (relixiosa, supersticiosa ou sobrenatural) está presente en todas as sociedades humanas, debe servir para algo. Este “servir para” debería facer revolverse no seu asento a calquera darwinista de ben. O longo pescozo da xirafa “serve para” acadar as pólas máis altas? Iso soa a deseño intelixente ou o que é peor, a lamarckismo. En realidade, a maneira correcta de enfocalo é que as xirafas cos pescozos máis longos foron seleccionadas para sobrevivir. Non “serve para” nada. Co da crenza pode ser semellante. Pode ser que as crenzas non teñan unha “utilidade”, senón que máis ben doten dunha avantaxe ao individuo ou grupo de individuos que as xeneran.

1. Causalidade: COMO. Unha teoría ao respecto é que as crenzas responden á necesidade humana de atopar respostas. O noso cerebro funciona buscando causalidade, e cando non a atopa, invéntaa. En situacións nas que non existe posibilidade de achar a resposta real a certos fenómenos, os seres humanos inventan mitos acerca de deuses que provocan o raio, a chuvia ou fan medrar as colleitas. Buscan unha explicación causal, pero falsa. Dende este punto de vista, se a crenza tivo algún tipo de sentido evolutivo, hai xa tempo que o perdeu, porque xa non precisamos a Thor para explicar por que se produce o trono. Unha mágoa.

2. Causalidade: POR QUÉ. Hai outro tipo de relacións causais non tan obvias que teñen que ver, non con buscar unha relación errónea, senón con buscar causalidade alí onde non a hai. Podemos chegar a entender como se produce realmente o trono, pero nunca atoparemos unha resposta a por que lle pasan cousas malas ás persoas bóas. Ese tipo de causalidades, simplemente, non existen. Buscar un motivo en eventos aleatorios é moi propio do pensamento relixioso, e case todas as crenzas teñen as súas propias respostas. Nas relixións politeístas explícase moi ben polas liortas, alianzas e contraalianzas entre as distintas divinidades (a ofrenda que lle levaches a Afrodita era moito mellor que a de Artemis, hoxe non vas cazar nin un triste coello, pero vas ligar), pero no monoteísmo a cousa complícase. A teoloxía ten toda unha rama adicada ao “problema do mal” (se deus é bo, por que permite que sucedan cousas malas?) que trata de parchear con escaso éxito esta flagrante contradición. Polo tanto, neste segundo suposto, as crenzas poden ter unha utilidade, pero non soportan a proba do mínimo contraste lóxico.

3. DE CASUALIDADE: As crenzas aparecen como unha consecuencia aleatoria doutras características do cerebro humano que si son favorables evolutivamente. Particularmente, da linguaxe e da teoría da mente. A linguaxe fai posible que transmitamos unha grande cantidade de información entre individuos, sen que sexa necesario que cada un deles chegue por si mesmo a certa conclusión. Se un individuo atopa caza e o comunica, todo o grupo posúe esa información. Para que isto suceda, e necesario que o resto “crea” a información que se lle transmite. Polo tanto, a utilidade da crenza, entendida como dar algo por certo sen necesidade de comprobalo persoalmente, é evidente. Claro que isto pode dar lugar, nun segundo paso, a que asumamos como certas cousas que non o son, con tal de que teñan algunha avantaxe para o grupo, en termos de cohesión, identidade ou seguridade. Tamén se pode dar que, no medio de algún conxunto de regras míticas máis ou menos arbitrarias, exista unha delas que confire avantaxes, como por exemplo algunhas prohibicións alimentares. Dado que as persoas que forman esa comunidade non teñen xeito de saber cal é a norma que lles beneficia, todo o conxunto se perpetuará, e ademais daráselle unha explicación sobrenatural. Científicos como Stephen Jay Gould avogaban por esta última explicación, a crenza irracional como un subproduto (indesexado) da linguaxe e, secundariamente, da teoría da mente.

4. FAIME CASO: O último (e peor) motivo para crer é o medo. Se é certo que as crenzas irracionais están presentes en todas as épocas e culturas, non o é menos que tamén sempre serviron para atemorizar, controlar e manter un determinado (e inxusto) status quo. As relixións monoteístas e as súas leis salvaxes son as que nos quedan máis preto, pero o aparentemente inofensivo budismo tamén se empregou para someter e explotar poboacións enteiras, por non falar da pintoresca relixión hindú e o seu divertido sistema de castas. Aínda que non fose así, as relixións en tanto organización fomentan un tipo de pensamento pouco crítico e pouco orixinal, e reprimen, incluso fisicamente, a disensión.

En calquera caso, aínda que poidamos atopar unha utilidade positiva de determinada crenza, isto non afectaría á súa veracidade. Podes crer o maior disparate polos mellores motivos, e que ademais crelo sexa moi positivo para ti, e seguirá sendo falso.

Imaxe: Leda e o Cisne, de Antonio da Correggio. Cousas moi, pero que moi raras… Ou era unha pomba?

Por que cremos en cousas raras? (I)

Por que cremos en cousas raras? (I)

Este venres estiven en Carral falando dos motivos que nos levan a crer en cousas raras. A actividade chámase C4: Ciencia, Cultura e Cervexa en Carral, e podo dar fe de que as catro cousas son certas. A xente da Asociación Eco-Cultural Lacrar é marabillosa, fixéronme un cartel chulísimo, non sei de onde saían as cervexas e regaláronme un pan, que creo que deberían incluír no título das palestras. Ciencia, cultura, cervexa e Comer pan de Carral, debía chamarse.

Os motivos que nos levan a crer en cousas raras son moitos e moi variados, e hoxe quero falar concretamente dos factores de personalidade. Máis aló do nivel cultural, que pode actuar como factor protector, pero só ata certo punto, determinados estilos cognitivos poden facer que sexamos máis proclives a crer en milagres, en reptilianos ou na conspiración lunar. Ás veces, incluso en todo ao mesmo tempo.

1. Pensamento máxico: suponse que o pensamento máxico é unha caracterísitica do xeito de pensar infantil que abandonamos progresivamente cando nos facemos adultos, pero non sempre é así, ou non o é totalmente. Baséase en atribuír causalidade a feitos non correlacionados entre si, como pasa con case todas as supersticións, pero tamén co pensamento relixioso. Levar un certo xersei aos exames, pero tamén sacar un santo en procesión para que chova, ou rezar para que algo aconteza, son exemplos de pensamento máxico. As persoas tendentes ao pensamento máxico tamén cren que desexar algo con forza pode provocar que se cumpra, ou que pensar en algo malo pode ser a causa de que suceda. Polo tanto, tamén as crenzas supersticiosas “de autoaxuda” (o universo conspira ao teu favor, e cousas así) estarían dentro do pensamento máxico.

2. Desconfianza excesiva ou paranoidismo: o pensamento paranoide caracterízase por atribuír intencionalidade negativa a feitos neutros ou incluso positivos. Crer, por exemplo, que alguén que che sorrí en realidade se está a rir de ti. Estes estilos de pensamento fan máis probable que se acabe crendo en conspiracións máis ou menos rebuscadas, dende que o ser humano non chegou á lúa ata na teoría reptiliano-illuminati. Curiosamente, as persoas que razoan deste xeito poden chegar a crer ao mesmo tempo cousas incompatibles entre sí, como que non chegamos á lúa e que o Apolo XII atopou unha base extraterrestre na lúa.

3. Esquizotipia: a esquizotipia é unha tendencia cara todo o máxico, esotérico ou paranormal, un xeito de pensar que tende a crer en forzas invisibles e enerxías místicas que gobernan o mundo. Para estas persoas, parece moito máis natural crer no karma ou no destino que na aleatoriedade inherente á existencia. Non precisan ningún tipo de proba para crer, e son pasto doado de tarotistas, mestres reiki e sanadores orientais de calquera ralea.

4. Locus externo de control: hai persoas que tenden a infravalorar a súa propia capacidade para influír no curso das súas vidas. Teñen a impresión de que todo o que lles acontece está fóra do seu control e non poden facer nada, ou poden facer moi pouco, para evitalo. Disto a crer no destino ou nun deus vingador, como podedes imaxinar, hai un paso.

5. Rixidez cognitiva: é a dificultade para modificar os patróns de pensamento e conduta para acomodalos ás circunstancias. Isto non quere dicir que unha persoa ríxida teña que crer necesariamente en cousas raras, pero si que, se recibe unha educación de tipo relixioso, por exemplo, custaralle máis cuestionar as súas crenzas á luz da evidencia científica. Son os fans do “sempre se fixo así”.

Se vos recoñecedes nalgún ou incluso en varios destes grupos, tranquilos. En principio, todos podemos ter unha certa tendencia ao pensamento máxico ou ao paranoidismo, e iso non significa que vaiamos acabar cun gorrito de papel de aluminio na cabeza. Só quere dicir que temos que aguzar máis o sentido crítico para non deixarnos levar por crenzas ou pensamentos irracionais. A vindeira semana, máis motivos para crer en cousas raras.

O meu pago en especias
Achégase o Inverno (sanitario)

Achégase o Inverno (sanitario)

Chegan tempos escuros. Parece que nin sequera temos dereito a un malo como deus manda, un supervilán de verdade, un Sauron, un Voldemort, un Destrutor de Mundos. Non. O malo ao que nos toca enfrentarnos podería ser, no mellor dos casos, un malo de Batman, un personaxe ridículo que parece que leva un mapache morto na cabeza e representa o peor gusto dos novos ricos, aínda que a súa riqueza non sexa nova precisamente.

Un dos primeiros actos de Trump trala súa investidura foi dar os primeiros pasos necesarios para derogar a famosa Patient Protection and Affordable Care Act (PPACA), ou Obamacare, como é popularmente coñecida. Lonxe de insituír unha sanidade universal nin nada parecido, a PPACA o que fai é aumentar a cobertura sanitaria das persoas xubiladas (Medicare) ou sen recursos (Medicaid) para que máis persoas podan beneficiarse delas, e obrigar ás compañías aseguradoras (privadas) a non discriminar aos usuarios e non denegar coberturas.

Como nos afecta todo isto en Europa? Inmediatamente, de ningún xeito, pero coido que é interesante coñecer a situación dos Estados Unidos por dous motivos:

1. Os partidos conservadores europeos tratan de implantar sistemas sanitarios a imaxe e semellanza do estadounidense, aínda que en menor medida, o cal significa degradar a nosa cobertura universal.

2. Moitas das críticas que se lle fan ao noso sistema parten de ideas erróneas sobre o seu funcionamento que teñen a súa orixe en informacións que se refiren en realidade os sistema sanitario norteamericano.

Realmente están tan mal en Estados Unidos en materia de saúde? Para unha clínica, unha persoa que presta asistencia directamente a pacientes, o sistema sanitario ianqui é o peor dos mundos posibles, un pesadelo conceptual deseñado por un psicópata.

En primeiro lugar, o estado que máis gasta do mundo en sanidade nin se achega aos estándares europeos en canto a calidade asistencial, esperanza de vida media e por suposto cobertura sanitaria, nin tampouco en estado de saúde xeral da súa poboación. Polo tanto, ademais de inxusto e discriminatorio, é un sistema moi pouco eficiente. Os datos podedes velos con calquera busca en internet, pero a idea xeral é que cada euro investido parece render menos beneficio. Aquí tedes un gráfico coas cifras de esperanza de vida e gasto sanitario en distintos países, tirado de Xataka.com, onde tamén podedes atopar os datos numéricos de todo o que se comenta neste post.

Contrariamente ao que escoitamos cada día, a xestión privada NON É MÁIS EFICIENTE. Polo menos, non o é en saúde. Un sistema de saúde público e universal pode contratar servizos e mercar medicamentos, materiais e tecnoloxía a moito mellor prezo que unha entidade privada, por unha mera cuestión de volume. En EEUU, un cento de hospitais e de aseguradoras compiten nun mercado desregulado e teñen que contratar igualmente materiais e servizos coas grandes farmacéuticas, que obviamente marcan o paso. En Europa, en xeral, son os estados os que lles poñen límites (polo momento) ás grandes empresas, porque case a totalidade do gasto sanitario (e do beneficio para estas, polo tanto) vehicúlase a través da cobertura sanitaria estatal.

Dous exemplos da desregulación do mercadeo coa saúde das persoas que sempre me pareceron estremos son os seguintes: En EEUU é legal a publicidade directa de medicamentos. É dicir, hai anuncios de televisión e prensa de tratamentos con receita igual que aquí podemos velos de Frenadol ou Aspirina. Se non vos arrepía isto, imaxinádevos que mañá calquera paciente chegue e diga que el quere Plimperidona Marca Tal para a súa esquizofrenia paranoide, porque viu o anuncio na Fox e pareceulle que estaba moi ben. Se eu non llo prescribo, pode cambiar de especialista. Eu podo explicarlle que no seu caso concreto iría mellor Chimperidona Marca Patacual, pero el quere Plimeridona Tal, porque o viu no anuncio. Liberdade do paciente? Decisión informada? Non, puro márketin que limita e condiciona a prescrición e deixa de lado a evidencia científica. No noso sistema, a pesar de que as farmacéuticas poden tratar de facer certa presión por outros medios, é evidente que a liberdade do profesional para prescribir queda moito máis resgardada, e por outra banda é o estado quen controla que se comercializa e a que prezo, coas garantías que isto dá en canto a seguridade.

Outro exemplo. As empresas aseguradoras deciden as pólizas que lles ofrecen aos seus asegurados sen ningún tipo de restrición, e poden decidir non asegurarte. Se es negro ou latino, por exemplo, podes ter que pagar máis, porque se presupón que vivirás nun ambiente máis desfavorecido e terás máis problemas de saúde. Se tes diabetes ou obesidade (EEUU, lembrades?) poden decidir non asegurarte. A lei tan absolutamente radical de Obama o que fixo foi unicamente limitar estes desmáns das aseguradoras e obrigalas a prestar cobertura a todos os clientes, e non aplicar discriminacións. Nin eliminou os seguros privados, nin creou un seguro estatal xeral, nin nada remotamente parecido. Un comunista radical, vamos.

O outro grande problema son os seguros estatais, Medicare e Medicaid, dos que falamos anteriormente. Podes ser pobre como unha rata e, aínda así, non ser o suficientemente pobre para que te cubra Medicaid, polo que existían arredor de 45 millóns de persoas sen dereito a asistencia sanitaria. Coa PPACA, aumentou o número de pacientes que se benefician de Medicaid, pero aínda así quedan fóra millóns de persoas. Por outra banda, tampouco é unha cobertura universal, e hai servizos de saúde que non prové.

Así que temos un gasto monstruoso en saúde que non parece beneficiar os cidadáns, unha batalla campal entre aseguradoras e farmacéuticas para facerse coa súa parte do pastel, e un panorama que combina centros punteiros e prohibitivos, por unha banda, con caridade e beneficencia digna dunha novela de Dickens, pola outra. A PPACA trataba de poñer un mínimo (moi mínimo, tampouco nos emocionemos) de xustiza social e sentido común nese desgoberno, pero aparentemente vai durar o que lle leve ao seu creador sacar das caixas as cousas da mudanza.

O noso sistema de saúde é imperfecto e ás veces desesperante, e as críticas construtivas son necesarias, pero convén ter ben presente cara onde nos queren levar, e como podemos facerlle fronte a esta tendencia. Temos un sistema incriblemente eficiente e socialmente xusto, a pesar das anomalías puntuais que poidan darse. O obxectivo non pode ser desmantelalo e substituílo por outro peor, máis caro e sobre todo máis inxusto.

Hipersensibilidade electromagnética: por que o magnetismo non só non te mata, senón que lle debes a vida

Hipersensibilidade electromagnética: por que o magnetismo non só non te mata, senón que lle debes a vida

Hai crenzas máis disparatadas ca outras, e para ordealas teño unha escala mental entre o que me parece medianamente razoable e digno de ser explicado e aquilo que cae de cheo no terreo da irracionalidade. No top do irracional estaría todo o relacionado co esotérico/relixioso: aparicións marianas, milagres, poderes máxicos e adiviñatorios e mancias varias. Este tipo de crenzas desmíntense por si mesmas, e só se sosteñen por un esforzo intencional de crer contra toda evidencia. Por iso as relixións dan tanta importancia á fe. Discutir con alguén que cre na curación pola fe ou na resurrección é unha perda de tempo, porque non son atinguibles ao razoamento lóxico. As súas crenzas son manifestamente falsas, e o seu valor reside precisamente en que  non cumpren as regras do mundo natural.

Despois, de máis a menos chiflado, irían a crenza en fantasmas e outros fenómenos paranormais, a telequinese ou telepatía (que se tratou de comprobar cientificamente pero con resultado negativo, o cal faina xa máis falsable que as anteriores), nos OVNIS e nas visitas extraterrestres (non é fisicamente imposible, pero non está demostrado) e por último, nunha difusa zona gris, crenzas con respecto á saúde que poderían perfectamente ser certas (teñen forma de coñecemento científico e ás veces incluso se apoian con artigos ou documentos supostamente serios) pero que non o son. Neste último grupo poderían estar o colectivo antiantenas, a sensibilidade química múltiple, e a sensibilidade electromagnética. Todas elas apelan a fenómenos que existen na realidade, pero que non causan os efectos que se lles atribúen. Hoxe vou falar de electromagnetismo, por que é bo para ti e por que Magneto é o meu mutante favorito. E non, non é por Michael Fassbender.

En primeiro lugar, sen campo magnético terrestre estaríamos fritos. Literalmente. O campo magnético da Terra, xerado polo movemento do núcleo externo terrestre, que está formado por mineral de ferro fundido, crea un escudo protector arredor do planeta, ata máis de 500 km de altura, coñecido como magnetosfera. Esta capa protectora é a responsable de repeler a chuvia constante de radiación e raios cósmicos procedentes do vento solar, que de caer sobre a superficie terrestre convertirían o planeta nunha sorte de zona de exclusión de Chernóbil a escala global. O campo magnético terrestre tamén é o responsable do funcionamento dos compases e da capacidade de orientación de certos animais, como as pombas, que posúen órganos especiais con magnetita, que lles permite detectar a polaridade. Isto chámase magnetorrecepción.

Ata aquí, todo perfecto. Aparentemente, todo o relacionado co electomagnetismo é positivo, por non dicir vital. Pero poden existir efectos negativos dos campos magnéticos sobre a saúde? As persoas que din padecer hipersensibilidade electromagnética aseguran verse afectados polos campos magnéticos de orixe humana, como os que provocan os aparatos eléctricos. Afirman padecer toda unha serie de síntomas inespecíficos, como dores de cabeza, mareos, molestias musculares ou náuseas. O problema é que estes campos magnéticos, que existen realmente, son indistinguibles do campo magnético terrestre “natural”, polo que non habería ningún motivo para que as radiacións “artificiais” resulten daniñas e as creadas polo núcleo terrestre, un xigantesco electroimán, sexan inocuas. Ben, poderíamos pensar que os campos de orixe humana, sumadas ao campo magnético terrestre, supón “máis” electromagnetismo. Pero o campo magnético terrestre varía enormemente ao longo do tempo, e de feito era moito máis intenso no pasado que na actualidade (cando non existían campos artificiais). Por outra banda, os presuntos afectados non soportan un experimento dobre cego, e nos estudos controlados refiren síntomas ante campos magnéticos inexistentes (1). Ademais, os síntomas son indistinguibles dos provocados por outras moitas patoloxias, moitas delas psíquicas, e non dependen da carga magnética real, senón da percepción do suxeito de estar exposto a ela (2) (3). Por poñer un exemplo, os afectados reportan máis síntomas nunha cidade, xa que entenden que está cheo de campo “artificiais”, que nun entorno de apariencia natural, pero asentado nunha montaña cun alto contido ferroso. A postura da OMS ao respecto fala de efecto nocebo e sinala a terapia. psicolóxica, especialmente a cognitivo-condutual, como a que máis eficaz resulta(4).

É razoable preguntarse se un certo fenómeno físico pode ser nocivo para o ser humano. A radiación ionizante (radiactividade, raios X e Gamma) eran enerxías descoñecidas ata o século XX que resultaron ser potencialmente letais, polo tanto, a mesma dúbida pode trasladarse a outro tipo de enerxías. O que non é razoable é continuar a soster unha crenza a pesar de toda a evidencia en contra, simplemente por un prexuízo sobre as actividades do ser humano sobre o seu entorno. En realidade, todos os fenómenos físicos son naturais, porque de non selo, serían imposibles.

Bibliografía

1. Rubin GJ, Das Munshi J, Wessely S. Electromagnetic hypersensitivity: a systematic review of provocation studies. Psychosom Med. 2005 Apr;67(2):224–32.

2. Röösli M. Radiofrequency electromagnetic field exposure and non-specific symptoms of ill health: a systematic review. Environ Res. 2008 Jun;107(2):277–87.

3. Röösli M, Moser M, Baldinini Y, Meier M, Braun-Fahrländer C. Symptoms of ill health ascribed to electromagnetic field exposure–a questionnaire survey. Int J Hyg Environ Health. 2004 Feb;207(2):141–50.

4. Rubin GJ, Das Munshi J, Wessely S. A systematic review of treatments for electromagnetic hypersensitivity. Psychother Psychosom. 2006;75(1):12–8.

Vera Rubin e a Materia Escura

Vera Rubin e a Materia Escura

O 2016 deixou moitas mortes notables no seu marcador, tantas que parece que o dirixiu George R. R. Martin, como el mesmo dixo. Non sabería dicir se o lamento máis por Bowie, Carrie Fisher, Umberto Eco ou por Neville Marriner, porque todos eles forman parte dun xeito ou doutro da miña vida. Hoxe veño falar dunha desas mortes notables, pero non é ningunha das anteriores. É unha persoa da que só se falou precisamente cando faleceu, e que parecía estar formada pola mesma materia que ela mesma descubriu: Vera Rubin estaba feita de materia escura.

A materia escura non emite nin reflexa luz, pero forma a maior parte do universo. A materia ordinaria, ou bosónica, que é a que compón todos os obxectos que coñecemos (galaxias, planetas e nubes de gas, e tamén a nós mesmas e ao noso entorno inmediato), só supón unha pequena porcentaxe da masa total do universo coñecido. O resto, simplemente non sabemos o que é, pero condiciona o xeito no que se comportan as galaxias e os cúmulos de galaxias. Se tratamos de aplicar a lei da Gravitación Universal ao movemento das grandes masas de estrelas, atopamos que falta materia para explicar as observacións. Pero moita materia. Posiblemente, máis da metade.

Outra característica da materia escura é que, ademais de ser transparente á luz visible, tamén o é a outras fontes de radiación. Non pode ser detectada nin no espectro das microondas, nin no de ningunha outra radiación coñecida. Poderías estar nun cuarto cheo dela e non notala de ningún xeito, porque non interacciona coas partículas das que estás composto.

Vera Rubin tamen resultaba transparente para o mundo académico. Ignoraron a súa tese de doutoramento, na que postulaba que, oes, igual nos falta mogollón de materia. Ignoraron tamén os seus intentos por publicar e tamén resultou indetectable para os señores que conceden o premio Nobel, que non consideraron que máis da metade do universo coñecido fose un descubrimento moi a ter en conta. Agora dirán, como de Franklin, que non deu tempo a concederllo, porque faleceu dramaticamente á xuvenil idade de 88 anos. Quen o ía agardar. Iso a pesar de sucesivos descubrimentos que viñeron confirmar as súas hipóteses, enunciadas nos anos 70 e tomadas en principio co escepticismo co que se recibe un traballo especulativo.

As mulleres somos como a materia escura. Somos o 50% do universo humano, pero resultamos indetectables en canto a premios e recoñecemento se refire. Non só temos máis dificultades de acceso á educación (Rubin non puido matricularse na Universidade de Princeton porque non aceptaba mulleres ata… 1975!), senón que, incluso cando salvamos todos os obstáculos, o noso traballo é ignorado ou adxudicado a algún colega que pasaba por alí e que estaba convenientemente dotado de cromosoma Y.

Non falamos nin sequera de establecer cotas nin de buscar activamente investigadoras, estamos pedindo algo moito máis básico: que non se ignore deliberadamente a contribución das mulleres á ciencia, ou a calquera outro eido do coñecemento. O problema, ademais, non está nunha mala fe nin nun machismo militante das institucións ou dos revisores das revistas, aínda que de todo hai. Simplemente, non nos detectan. Non existimos, somos transparentes en todas as frecuencias e a nosa materia non interactúa coa deles. Como a materia escura, non existimos, a pesar de ser o 50%.