O outro lado do espello

A Inglaterra victoriana era un lugar frío. As novelas longas, as intoxicacións por braseiros que queiman mal, os cafés e vestir ben parece que foron consecuencias máis ou menos afortuadas deste feito indiscutible. Outro día falarei do ano sen verán (1816), as súas causas meteorolóxicas e a espectacular colleita literaria que produciu, pero hoxe centrareime noutro produto das noites frías e as calefaccións pouco eficaces moito menos coñecido: o nictógrafo.

Sacar as mans da cama para escribir de noite xa é incómodo de por si, para canto máis debía selo en 1891, cando a cheminea xa había un par de horas que non fumegaba e tiñas que prender antes unha vela. Iso pensaba Lewis Carroll, pero como el era un xenio, en lugar de resignarse aos dedos fríos ou a esquecer as ideas nocturnas, inventou o nictógrafo.

O aparatiño non tivo moito éxito, a pesar de ser tremendamente enxeñoso: consta dunha pequena táboa con incisións cadradas, cada unha das cales corresponde a unha letra. Isto permite marcar sobre o papel as que conforman cada palabra, identificándoas primeiro polo tacto. Parece un proceso lento e dificultoso, aínda que coa práctica podería perfeccionarse.

O gusto de Charles Dodgson pola tecnoloxía acada o seu punto máximo na súa labor como fotógrafo, o culmen do progreso técnico da época, pero tamén deixou outros inventos menos coñecidos, todos eles relacionados coa escrita, como un xogo de mesa precursor do Scrabble ou un organizador de selos. Máis consecuencias do frío británico: o sistema de correos e os xogos de mesa.

Aínda que Carroll o inventou para salvar este problema particular de dedos conxelados e frieiras, tamén pensou que podería utilizarse para que as persoas cegas escribisen as súas propias mensaxes, sen necesidade de ditar. Aínda que o alfabeto Braille foi creado en 1824 (tamén como método de lectoescritura nocturno para ser utilizado durante as guerras), Caroll debía de opinar que resultaba difícil de escribir, antes de existir a Máquina Perkins. O nictógrafo conta coa avantaxe clara da facilidade de uso, unha vez que se memoriza a posición dos signos na táboa.

Alguén que me coñece moi ben volveu hai pouco de Reino Unido con esta preciosa edición de Alicia nictografada. Aínda non fun quen de lela, pero se o consigo, contareivos como van as miñas habilidades para escribir sen mirar nas frías noites de Compostela.

Libros de ciencia e viaxes

17/04/2017 A Raíña Vermella

“Pola mañá cedo chegamos ao punto onde o canal Beagle se divide en dous brazos, e seguimos polo do norte. Aquí a paisaxe vólvese incluso máis espléndida ca antes”.

Charles Darwin, A viaxe do Beagle, 1839.

Ten sentido escribir un libro de viaxes en 2017? Hoxe que case todas nós coñecemos outros lugares máis ou menos distantes, e sobre todo, que a tecnoloxía nos permite coñecer case calquera lugar do planeta en tempo real, podería parecer que unha narración sobre lugares que se atopan a golpe de clic é superflua.

Xurxo Mariño conta en Terra: Ciencia, aventuras e sorpresas dunha viaxe arredor do mundo, un feito curioso sobre a selva amazónica: alí podes morrer de fame doadamente, no entorno con máis variedade animal e vexetal do mundo, se non sabes atopar alimento. As viaxes son un pouco o mesmo: dá igual canta variedade humana, natural ou arquitectónica te rodee, podes morrer figuradamente de fame se non sabes mirar. Todos coñecemos a alguén a quen as viaxes non parece que lle axudasen máis que a poñer selos no pasaporte.

No caso de Xurxo Mariño, é a súa mirada a que fai a viaxe, e poucas veces temos acceso ás reflexións dunha persoa que percorre o mundo e que o fai baixo o prisma do coñecemento cientifico. A deriva continental, a especiación, a vida vexetal e os diferentes climas son tratados, non como elementos meramente visuais, senón como o centro da propia viaxe e sobre os que se desenvolve un discurso moi alonxado do habitual ton descritivo ou evocador. Ao mesmo tempo que relata anécdotas e vivencias máis persoais, tamén explica detalladamente as bases de peculiaridades das paisaxes, da fauna ou da climatoloxía. Non hai chisco de romantización dunha experiencia que debeu ser fermosa pero tamén ás veces dura, como tamén se deixa entrever nas excelentes entrevistas para Praza e no blog da viaxe, Vagamundeando.

A viaxe de Charles Darwin no Beagle, entre 1831 e 1836, a grande aventura científica de viaxes. está tamén moi presente na crónica de Mariño. Neste caso, trátase dunha viaxe 2.0, con cámaras, tablet, GPS e redes sociais. Estou segura de que Darwin estaría encantado.

Para min, ler este Terra tivo extraño efecto: aprendendo sobre lugares nos que non estiven nunca, lembrei moi vivamente as lecturas de infancia e adolescencia que provocaron que quixera dedicarme, modestamente, á ciencia (ou polo menos a unha profesión técnica): A Orixe das Especies, Cosmos, A Expedición do Pacífico de Marilar Aleixandre, eran todos, dun xeito ou doutro, libros de viaxes, que marcaron un determinado xeito de achegarse ao descoñecido.

Coevolución

21/11/2016 A Raíña Vermella

A científica Mary Malone, á quen Lyra lle descubriu a posibilidade de viaxar entre diferentes universos, acaba accidentalmente nun mundo (entendemos que un desenvolvemento diferente do planeta Terra) habitado polos extrañísimos mulefa. Nunha versión do noso universo que se diferenciou deste en etapas moi precoces da fomación do planeta, todo o globo está sulcado por enormes estradas naturais de pedra volcánica. Os mulefa, a especie intelixente nesa versión da evolución, son un tipo de ruminante que aproveita as canles de lava endurecida desprazándose por elas utilizando como rodas un determinado tipo de semente.

A historia dos mulefa e a astrofísica Mary Malone, que se ve implicada por Lyra na investigación sobre o Pó, cando a nena chega á nosa versión da realidade de Oxford, pertence á terceira parte da saga de Bill Pullman A Materia Escura, O Anteollo de Ámbar. Son os meus capítulos preferidos, pola fermosa relación de Mary cos mulefa (singular, zalif) e pola maneira tan orixinal que ten Pullman de explicarnos a coevolución.

Como poden existir animais con rodas? En primeiro lugar, rodar ten que proporcionar algún tipo de avantaxe. Nun entorno con herba, ou con superficies rochosas irregulares, as rodas non teñen moito sentido. Nesta versión do universo, os procesos xeolóxicos conformaron inmensas coladas de lava que percorren a superficie do planeta, conformando unha superficie plana e continua sobre a que as rodas poden deslizarse. Os mulefa son unha especie de animal parecido a unha gacela, un cuadrúpedo que vive en manadas, polo que podemos deducir que, igual que no noso mundo, a velocidade é a súa estratexia de supervivencia seleccionada evolutivamente. Polo tanto, as rodas proporcionaríanlles unha avantaxe enorme. No mundo dos mulefa, existe unha especie de árbore cunhas sementes circulares, achatadas e duras, cun orificio central onde os animais introducen o estremo das gadoupas (zarpas? Cascos? Poutas?) a modo de eixo. As extremidades dos mulefa evolucionaron para encaixar nos buracos das sementes e as sementes, á súa vez, precisan do impacto constante contra o basalto que se produce ao rodar para romper e poder xerminar.

Que foi antes, pregúntase Mary, a semente ou as poutas dos mulefa? Os ruminantes e as árbores non poden sobrevivir os uns sen os outros, nun sistema simbiótico perfecto.

No noso mundo, existen moitos exemplos de coevolución, xa que Pullman deixa claro que, sexa cal sexa a versión do multiverso no que nos atopemos, as leis físicas e bioloxicas son as mesmas, e a evolución opera do mesmo xeito, por moi estraños que nos parezan os resultados. Non é menos estraño, ben pensado, o sistema formado polos insectos e as flores, nas que a natureza favorece cores e formas espectaculares só para favorecer esta relación.

Hai outro exmplo aínda máis próximo, pero menos evidente. No mundo de Lyra, e evolución favoreceu a extravagante solución de separar un mesmo ser en dous organismos diferentes, e cada ser humano ten un animal acompañante, chamado daemon. Os daemon e os humanos non poden separarse moito, porque non sobreviven o un sen o outro. No noso mundo, unha especie de depredador social, altamente organizado e intelixente, atopou en certo momento hai aproximadamente 20000 anos unha certa avantaxe en colaborar cunha estraña especie de simios, en lugar de alimentarse deles. Co tempo, cazaban xuntos, coidaban das súas crías e defendíanse mutuamente doutros animais. Incluso aprenderon a recoñecer palabras e a establecer lazos afectivos. Máis adiante, apacentaron os nosos rabaños. Cando miramos aos ollos ao noso can, ambos segregamos oxitocina, a hormona que media as relacións afectivas. Cando xogamos con el, o can pode atacarnos ouveando de alegría, e sabe que non o entenderemos como un ataque. Cando os deixamos ao coidado das nosas crías, sportan estoicamente tiróns, manotazos e empurróns, como se fosen os seus propios cachorros. Como dicía, ás veces a coevolución atopa solucións do máis extravagantes…

Imaxe: a cadeliña Tula, que foi o daemon perfecto

Cita con Rama

07/11/2016 A Raíña Vermella

Leis de Clarke

1. Cando un científico eminente pero ancián afirma que algo é posible, case seguro que ten razón. Cando afirma que algo é imposible, moi probablemente estea errado.
2. O único xeito de descubrir os límites do posible é aventurarse un pouco máis aló, cara ao imposible.
3. Toda tecnoloxía o suficientemente avanzada é indistingible da maxia

Se tres leis foron suficientes para Newton, modestamente decido parar aquí.

Profiles of the future, Arthur C. Clarke, 1973 (ed. revisada)

Ser piloto da RAF, descubir a órbita xeoestacionaria, e que lle poñan o teu nome a un asteroide e a un dinosauro xa sería suficiente para considerar que tiveches unha vida do máis intensa e interesante. Pero se ademais resulta que escribiches ducias de novelas de ciencia ficción, e entre esas novelas están 2001: Unha odisea no espazo, e Cita con Rama, só podes ser Arthur C. Clarke.

Este verán relín 2001, que no seu momento me parecera menos impactante que a película, e descubrín un novo gusto por ela. O filme e a novela, escritos simultaneamente (non é un filme baseado nunha novela, como puidera parecer. Son dúas obras independentes baseadas na mesma idea), funcionan como unha historia clásica de ciencia ficción (a nave, o robot, os extraterrestres…) e a súa imaxe reflectida nun espello deformante. Todo aquilo que a pelicula ten de suxerente, impresionista e inquedante queda perfectamente clarificado e resolto na obra literaria, que aínda así resulta terrorífica, aínda que por outros motivos. Todo aquel que se pregunte que quere dicir 2001, o filme de Kubrick, non ten máis que ler a novela de Clarke para obter unha idea completa dos acontecementos que se narran. Iso si, non terá a experiencia íntegra a menos que vexa tamén a película.

Hoxe, porén, quería falar de Cita con Rama, a que foi durante moito tempo a miña novela favorita de ciencia ficción. Cita con Rama é o exemplo paradigmático de hard sci-fi: ciencia ficción “dura”, na que o progreso tecnolóxico xoga un papel fundamental. O inicio é sinxelo e case tópico: un asteroide descoñecido achégase á Terra e cando está o suficientemente próximo resulta ser unha xigantesca nave espacial. A civilización humana, que nese momento goza dun estado de paz mundial e colonizou os demais planetas do sistema solar, envía unha nave con tres cosmonautas para explorar este mundo en miniatura.

Spoiler: durante toda a novela, non se produce ningún contacto cos ramáns, os enxeñeiros da nave-mundo. A narración xira en torno a como se produce a gravidade artificial necesaria, a forma do océano interior, e as deducións sobre a natureza da especie extraterrestre a partir da súa tecnoloxía e a que debe ser a súa máxima expresión nesa Arca de Noé intergaláctica. Por outra banda, mediante a exploración deste obxecto, imos sabendo tamén cal foi a evolución da nosa propia civilización. Se en 2001: Unha odisea no espazo, a tecnoloxía figura en primeiro plano, pero a estrutura social semella tirada de Mad Men (os cosmonautas, dirixentes e científicos son homes, que deixan as súas familias na terra, e as mulleres son esposas, azafatas ou taquígrafas, unha organización que xa era anacrónica no ano 2001 real) en Cita con Rama é obvio que o cambio tecnolóxico tivo que producir tamén cambios sociais. As relacións humanas, os xeitos de organización social nun sistema solar completamente habitado, a medicina e incluso as relixións, sufren un cambio dramático, que imos descubrindo a medida que os científicos da misión Rama (dous homes e unha muller) exploran o asteroide artificial.

A ciencia ficción é perfecta para plasmar os nosos medos e as nosas ansiedades con respecto do futuro, a tecnoloxía e a sociedade, e tamén sobre o descoñecido, os outros, o exterior. Pero hai que ser un xenio como Arthur C. Clarke para saber transmitir o que ten o futuro de inquedante, pero tamén de luminoso e esperanzador.

Imaxe: Space Colony. Rick Guidice, NASA Ames Research Center. Public domain.

A Carreira da Raíña Vermella

03/10/2016 A Raíña Vermella

”I pictured to myself the Queen of Hearts as a sort of embodiment of ungovernable passion – a blind and aimless Fury.
The Red Queen I pictured as a Fury, but of another type; her passion must be cold and calm – she must be formal and strict, yet not unkindly; pedantic to the 10th degree, the concentrated essence of all governesses!”
— Lewis Carroll, in “Alice on the Stage”, 1887

Carroll xa tratou en vida de aclarar a confusión entre a Raíña Vermella e a Raíña de Corazóns, dous personaxes moi diferentes que as sucesivas adaptacións, interpretacións e reinterpretacións encargáronse de mesturar ata volver case imposible recoñecer as características presentes nas obras literarias.

A Través do Espello non é unha continuación do País das Marabillas, senón que, comezando xa dende a propia concepción da obra co xogo especular, pretende ser un reflexo invertido desta. O País das Marabillas comeza ao aire libre, nun prado primaveral. A Través do Espello arrinca no interior, nun salón fronte ao lume da cheminea no outono. O País das Marabillas segue a lóxica caótica e aleatoria dos soños, representada polo xogo azaroso dos naipes. A Través do Espello desenvólvese nun taboleiro de xadrez, e cada capítulo representa unha xogada rexida polas estritas normas dunha partida real, ata que Alicia acada o último escaque e é coroada á súa vez raíña.

Continuando con este mesmo paralelismo (Carroll non dá puntada sen fío) o reinado da Raíña de Corazóns é a terrorífica ditadura dunha psicópata que ordea execucións á menor provocación ou mesmo sen ela, guiada só polo seu propio capricho. Pinta de vermello as rosas brancas e xoga ao críquet con flamingos e ourizos, e compórtase en suma como unha lunática. A Raíña Vermella pretende ser xusto a imaxe oposta: unha gobernante ríxida e estricta que fai cumprir unhas normas estrañas, pero coherentes. A Raíña Vermella explícalle a Alicia cales son as regras que rexen no mundo do Espello, é dicir, como ten que moverse, como peón que é, para acadar o último escaque e ser coroada Raíña, e así gañar a partida.

Alicia extráñase de que, por moito que corran, sempre permanecen no mesmo sitio. “Que mundo máis lento o teu!”, replica a Raíña Vermella. “Aquí, para ficar no mesmo sitio, hai que correr todo o que unha poida! E se queres chegar a algún outro lugar, hai que correr o dobre!”.

Esta conversa aparentemente disparatada pero cunha curiosa coherencia interna (non por nada Carroll era matemático) dá nome á Hipótese da Raíña Vermella, enunciada en 1973 por Leigh Van Valen. Na natureza, di Van Valen, non é suficiente con adaptarse ao medio (correr todo canto unha poida) para sobrevivir, senón que é preciso ademais adaptarse continuamente ás modificacións seleccionadas nos competidores e depredadores (hai que correr o dobre!). O exemplo máis clásico é a carreira armamentística entre presas e depredadores: unha delicada gacela Thompson non só ten que adaptarse ao medio para sobrevivir, ser quen de conseguir suficiente enerxía, reproducirse máis e mellor que outras gacelas e resistir as enfermdiades e as secas, senón que ademáis debe evitar ser cazada polas leoas, desenvolvendo cada vez mellores recursos de camuflaxe, defensa ou fuxida, mentres que estas, pola súa banda, precisan ser cada vez máis rápidas, máis fortes e coordinarse mellor. Así, as leoas e as gacelas deben correr, non tanto como poidan (contra o medio) senón o dobre (tratando de superarse unhas ás outras).

Este blogue pretende, como a Raíña Vermella, explicar as extrañas pero marabillosas regras que gobernan, non só o mundo do Espello, senón tamén o mundo real. Ás veces poden parecer disparatadas, ou pode parecer que o mundo é caótico e desordeado, pero para iso está a ciencia: para explicarnos como chegar ao último escaque.

Sistemas Emerxentes

11/02/2007 A Raíña Vermella

Penseino mellor e decidín que a novela de Houellebecq merecía un post propio, ou alomenos compartido. A pesar do lene ton machista que mencionaba a vez anterior, realmente é unha boa novela, e sobre todo, é unha novela de ciencia-ficción, que sempre se agradece.

O libro está estruturado como dúas narracións paralelas: unha no presente, sobre a vida dun cómico amargado, cínico e, por suposto, misóxino, e outra no futuro, a chamada “crónica de vida” de quen se di “descendente xenético” do primeiro personaxe. O xeito de imbricar ambas historias é, ao meu ver o mellor logrado do libro. Pero como para facer crítica literaria xa hai outros que o fan mellor ca min, eu vou falar do aspecto referente á ciencia ficción, que é o que me mola de verdade.

Cando escoito “ciencia ficción” penso inmediatamente en viaxes espaciais, escenarios postholocáusticos, antimateria e extraterrestres. Penso en C.Clark e en Asimov, e supoño que a moita xente lle pasa o mesmo. Pero “A posibilidade dunha illa” está no que poderiamos considerar a outra grande teima da ficción científica. Dende a caída do bloque soviético e o frenazo en seco da carreira espacial ( o que demostra que era máis un alarde de potencial armamentístico que un interese real na investigación) 2001 tranformouse en algo moi lonxano no tempo, xa non semella que vaiamos estar vivindo no resto dos planetas pasado mañá. Así que os impulsos, os soños sobre perpetuarnos como especie tomaron outro rumbo: a xenética, a intelixencia artificial, as novas tecnoloxías.

A idea é modificarnos a nós mesmos, ser os nosos propios descendentes. Xa que a evolución non afecta do mesmo xeito ao ser humano que ao resto de especies (non estamos eliminando aos individuos menos aptos) e que estamos no cimo absoluto da cadea alimentaria, como non pasara nunca na historia biolóxica, é obvio que estamos en especial perigo ante calquera cambio ambiental. E como ademáis o tal cambio estámolo a provocar nós mesmos, a traxedia máscase no aire. A saída, ademáis do control mediambiental, pode ser converternos noutra especie diferente, que é o que propón esta novela. De feito, é máis complexo aínda, porque se intúe que esa nova especie é só un paso intermedio cara unha forma de vida totalmente nova, que viría ser un volcado masivo de tódalas memorias humanas nun sistema informático global. A inmortalidade, vaia. Unha inmortalidade sen corpo, sen soporte biolóxico, un perdurar indefinido da conciencia. O ser humano, despóis de séculos de especular sobre a existencia da alma, decide creala.

Durante a carreira lin algo sobre a teoría dos sistemas emerxentes, que debía estar bastante de moda hai algúns anos. A tal teoría di que a evolución funciona de xeito tal que, chegados a determinado umbral de complexidade dun sistema, o seguinte paso inplica un cambio cualitativo, aparece algo novo que non existía previamente. Un nivel de organización da materia suficiente da como resultado a vida biolóxica, que á súa vez “secreta”, acadado determinado nivel, a intelixencia e a autoconsciencia. Isto é aplicable tamén aos mecanismos neuronais. Para a teoría dos sistemas emerxentes, o pensamento é unha cualidade emerxente das reaccións bioquímicas cerebrais. Deriva delas, pero é algo intrinsecamente diferente. Claro que a tal teoría tamén postula a imposibilidade de perpetuar un sistema sen o seu sustrato físico precedente. É dicir, non pode haber vida non material nin pensamento fóra do soporte cerebral. Pero non di nada dos novos soportes, como o informático. Pode haber autoconciencia nun soporte non biolóxico? Non sería vida no sentido estricto da palabra, pero iso parece case unha cuestión de terminoloxía.

Chegados a este punto, a novela propón un interrogante que é alleo ao xénero. A ciencia ficción sempre se ocupou de que as súas creacións fosen teoricamente posibles, pero a seguinte pregunta é: é desexable? Aínda no caso de poder facelo, é posible a felicidade nunha existencia así? O corpo físico é só un lastre ou, dalgún xeito, un é tamén o seu corpo? Eu coido que non sería a mesma, incluso psicoloxicamente, con outro corpo, aínda que este me dea máis dunha dor de cabeza e me coste moitísimo en mantemento. Tamén me da bastantes satisfaccións de orde puramente biolóxico (ao César o que é do César), sen as cales a felicidade sería só un concepto baleiro.

P.D: alguén mais ca min pensa que Giger será un xenio pero está colgado?

Relatividade II: o coello, o tobo e o fotógrafo

14/12/2006 A Raíña Vermella

Cando alguén descubre algo, ou enuncia unha lei, aínda que sexa un concepto tan abstracto como o da Relatividade, xeralmente existe unha certa corrente de pensamento que desemboca no descubremento. Non quero en absoluto negar a xenialidade individual, pero se cadra esa xenialidade está en saber captar esas ideas latentes, en sacalas á luz ata facer delas algo tan diáfano que todos exclamemos “Pero claro! Como non me decatei antes?” Ese momento, esa “iluminación”, é a xenialidade.

Pero este post vai, non do xenio, senón da corrente que o precede. A Teoría da Relatividade foi publicada en 1915. A primeira “Alicia”, en 1865. Carroll era matemático, e estaba profundamente interesado no que, na segunda metade do XIX, eran as “novas tecnoloxías”, como a fotografía e os fenómenos de refracción da luz. Así que aquí está o miolo da Relatividade: matemáticas, tempo, luz.

Nas dúas Alicias hai referencias a unha certa idea de relatividade espazo-temporal, que Carroll intúe pero que probablemente non sabería explicar (estaba na onda de pensamento, pero esa onda aínda non rompera) Cando, en “No País das Marabillas” Alicia cae a través do tobo do Coello (un presentimento dos furados negros que permite a Relatividade?), Carroll comenta. “Sexa porque o tobo era moi profundo, sexa porque Alicia caía moi a modo…” E outra xenialidade, en “A Través do Espello”: a Raíña Vermella (é dicir, eu) colle a Alicia da man e obrígaa a correr a toda velocidade, porque no mundo do Espello o tempo pasa tan axiña que hai que correr todo o que se poida para manterse no mesmo sitio. Anos mais tarde, Einstein descólgase coa idea máis suxerente da historia da ciencia: se pudiéramos viaxar infinitamente próximos á velocidade da luz, o tempo deteríase para os viaxeiros. A propia idea do espello, onde as coordenadas espaciais están invertidas, e o tempo parece pasar a outro ritmo, é moi relativista.

Que opinaría o vello Dodgson se lese a obra de Einstein? Por desgraza, morreu en 1898. Einstein tiña 19 anos e xa apuntaba maneiras. Pero estou segura de que Carroll nos se sorprendería demasiado se lle dixeran que o tempo pode medrar e encoller, como Alicia.