Navegación por
Categoría: Sen clasificar

Farmacoloxía tradicional

Farmacoloxía tradicional

“Se as portas da percepción permanecesen abertas, todo aparecería tal e como é: infinito”

William Blake

Unha vila de centroeuropa padece un estraño brote de loucura colectiva. Un poeta lánguido experimenta cunha nova droga alucinóxena no seu gabinete. Unha muller leva centeo ao muíño nunha aldea galega. Que teñen en común estas tres escenas?

Esta cita dá título á obra de Aldous Huxley “As portas da Percepción”, unha viaxe psicotrópica que describe o consumo da droga LSD, siglas da dietilamida de ácido lisérxico. Aínda que temos asociado o LSD á cultura hippie dos 70 e a experiencias alucinóxenas de poetas e músicos, na cultura galega coñecíase e empregábase o vexetal do que se extrae o LSD para múltiples usos.

O cornecho ou dentón é un fungo que medra nos grans de centeo, un cereal do que se facía pan en Galiza con maior frecuencia que de trigo ata datas recentes. Contén múltiples substancias tóxicas e alucinóxenas, feito coñecido dende a Idade Media, cando se rexistran epidemias de ergotismo, como se lle chama ao envelenamento por cornecho do centeo. Ao moer o cereal, o cornecho mesturábase coa fariña e contaminaba o pan, o cal podía producir síntomas como alucinacións, convulsións e contracción dos vasos sanguíneos, que podía causar un intenso ardor (o nome popular do ergotismo era “lume de San Antón”) e finalmente gangrena e a morte.

Pero como a dose fai a cura ou o veleno, que diría Hipócrates, tamén se coñecen usos medicinais deste fungo. Na medicina popular era frecuente empregalo como abortivo, para inducir o parto ou para cortar as hemorraxias despois deste, polas súas propiedades vasoconstritoras e oxitócicas (semellantes ás da hormona oxitocina, responsable das contraccións do parto). Deste xeito a tradición de curandeiras populares, parteiras e incluso meigas e bruxas que provocan loucura e o aborto dos animais e as persoas entretécense arredor das propiedades case máxicas deste fungo diminuto.

Coa chegada da síntese farmacéutica, investígase o cornecho e as súas propiedades, illando diversas substancias con utilidade. A máis famosa é o LSD, que durante un tempo foi unha esperanza falida para o tratamento das enfermidades mentais, pero tamén o seu uso no campo da obstetricia atraía o interese da incipiente industria farmacéutica. Nos anos 30 do século XX, as mesmas mulleres galegas que coñecían os usos e os perigos do cornecho, que recollían o centeo e facían o pan, convertéronse en traficantes de dentón, de súpeto moi ben pagado para extraer del fármacos ergóticos.

A idea de que o natural e o artificial ou sintético son categorías opostas pode estar nas nosas mentes, pero non existe na natureza, como demostra a droga “sintética” LSD, que tamén está presente de xeito natural no cornecho. Tampouco os conceptos de fármaco, veleno e droga están separados no mundo material, senón que dependen unicamente do uso que lle deamos a cada substancia bioloxicamente activa. Tampouco os de médica, curandeira, parteira e… bruxa?

Para saber máis… podes ler o artigo de Praza Pública sobre o dentón e o nacemento da industria farmacéutica galega

Imaxe propiedade de Illa Bufarda, obtida na Facultade de Farmacia da USC. Aquí tedes a ligazón ao seu traballo en torno ao dentón do centeo: https://www.odenton.eu/

O saber popular e o nome dos astros

O saber popular e o nome dos astros

Hai moito tempo, houbo un mundo no que os animais podían falar, as persoas podían transformarse en animais ou deuses, e os bosques estaban poboados polos seres máis estraños que puideramos imaxinar. Ese remoto mundo é o mundo das lendas e mitos tradicionais que formaron, e forman parte, das diversas culturas que, consecuencia da nosa progresiva adaptación aos diferentes hábitats deste planeta, fomos conformando ao longo de séculos.

Moitas lendas consérvanse gracias aos contadores de contos, homes e mulleres que, despois de recoller as historias dos seus antergos, transmitíanas ás xeracións seguintes. Nalgunhas culturas, particularmente nas que carecían de escritura, o papel destas persoas resultou fundamental para conservar eses contos. E eses contos desempeñan unha función social ao reflectir unha forma particular de entender o mundo próximo a cada pobo e a súa relación coa Natureza máis inmediata. Ás veces explicaban fenómenos que acontecían de súpeto, outras a propia orixe do pobo ou, incluso, do Universo, pero en moitos casos transmitían, de forma alegórica, costumes dese pobo ou pautas de comportamento para as persoas. Moitas desas historias líanse directamente no ceo.

Mensaxes diferentes, claro está, segundo os ollos de quen ollara. Así, sen remontarnos moito no tempo e no espazo, na zona de Bergantiños, a tres estrelas moi semellantes e próximas entre si déuselles o nome das Tres Leiteiras, pola relación entre a súa posición no ceo nocturno e a época de abundante leite nas vacas. Noutros tempos ou noutros lugares, esas tres estrelas formaban parte do cinto dun cazador xigante, Orión, ou eran o corpo dunha bolboreta.

Agrupamos as estrelas en constelacións, pero iso non significa, como sabemos hoxe en día, que teñan que gardar algunha relación entre si, puidendo estar moi lonxe unas das outras. Agrupámolas para contar historias ou, entre outras cousas, para poder orientarnos mellor no ceo. Esas agrupacións ou constelacións receben, por iso, nomes de animais, de heroes das diferentes mitoloxías ou de obxectos evocados por unha determinada distribución desas estrelas. Como exemplo, vexamos a distribución das sete estrelas que xunto con outras moitas forman unha constelación moi coñecida, a da Osa Maior. Dende a Idade Media, e procedente da Europa Central, o conxunto desas 7 estrelas coñecémolo co nome do Carro; sen embargo, en Francia chámanlle a Cacerola, en Inglaterra, o Arado, e en Norteamérica, recebe o nome do Gran Cullerón.

As estrelas máis coñecidas son: o Luceiro, o Sete Estrelo, a Vía Láctea e a Estrela do Norte. O Luceiro era a estrela coñecida polos madrugadores, que eran moitos, principalmente arrieiros e canteiros que tiñan que andar camiño. O luceiro da tarde chámase a “estrela da fartura”. A saída lo luceiro considérase o remate do día.

Pero imos coa Osa Maior. Para todo o mundo é O Carro, outra denominación moi frecuente. Pero ninguén soubo explicarme a orixe do nome ata que un pastor contoume que lle chaman o carro pero que en realidade son os sete bois que tiran do carro. E nese punto é doado lembrar os Septem Triones das Xeórxicas de Virxilio e da lenda que relaciona eses bois coa Osa Maior. ¿Como é posible que despois de 1000 anos se manteña esa tradición? Así como todo o mundo recoñece a Osa Maior como O carro das estrelas, ninguén da nome á Osa Menor. Iso si, a xente distingue facilmente a Estrela do Norte, outro nome da estrela Polar.

Respecto aos luceiros ou planetas, coma os romanos, os nosos campesiños e mariñeiros nunca están seguros de que o luceiro da mañá ou do alba e o luceiro da tarde sexan o mesmo astro (o planeta Venus), aínda que en ámbolos dous casos lle dan moita importancia. Iso si o diferencian ben do luceiro da noite, que é case sempre o planeta Xúpiter.

Non se pode dedicar tempo ningún a contar estrelas porque saen verrugas, tantas como estrelas se contaron. Con todo, fálase de contar estrelas e contalas en cantidade, soamente que, recolléndoas no sombreiro. Tendo en conta que nun ceo escuro o ollo humano pode chegar a contar entre 2500 e 3000 estrelas, andaban ben atinados os nosos antergos. As estrelas fugaces, na miña terra, chámanlle as Carreiras de San Lourenzo, por verse moito nos comezos do mes de agosto (As Perseidas, popularmente coñecidas tamén como bágoas de San Lourenzo).

Dende a época das peregrinacións a Compostela coñécese a Vía Láctea co nome de Camiño de Santiago. Na Galiza do sur, concretamente na Terra de Cotobade, chámase Camiño de Santo André. O sol, a lúa e as estrelas seguen sendo na vida conselleiros de traballos, de viaxes …

A sabedoría popular é un xeito de coñecemento que deriva da experiencia, a veces unha experiencia de séculos, e hoxe en día, por milleiros de razóns comprensibles, este tipo de sabedoría consérvase mellor no campo que na cidade, onde a modernidade é xa o único que ten cabida. Compréndese mellor que sexa no campo, e especialmente a onde non ten chegado a contaminación luminosa, onde as persoas non afeccionadas á astronomía conservan unha mellor memoria dos nomes das estrelas e os asterismos máis significativos.

Emilio Castro

Para saber máis:

  • Antonio Fraguas. “Do tempo e dos astros”. Biblioteca Antonio Fraguas. Editorial Galaxia, Vigo, 2019.
  • Ramón Vilalta López. “Astronomía práctica e outras cousas”. Colección Ensino. Editorial Toxosoutos, Noia, 1999.
  • José Luis Comellas. “La sabiduría popular y el nombre de las estrellas”. Tribuna de Astronomía y Universo. Revista de Astronomía, Astrofísica y Ciencias del Espacio. II Época – Nº 11. Equipo Sirius, Madrid, mayo 2000.
Darwinismo antes de Darwin

Darwinismo antes de Darwin

Hai un par de semanas fun ao Museo do Mar, en Vigo, para ver o Pergamiño Vindel, que se expón ata marzo deste ano, e paga moito a pena. Mentres os meus amigos filólogos buscaban o Vindel, quedei hipnotizada ante a maqueta a escala do Beagle de Darwin, na área dedicada ás expedicións científicas. Tamén había un esquelete completo dun ictiosaurio, bastante espectacular. Pero o que me deixou dándolle voltas á cabeza foi un deses paneis informativos que case nunca lemos, que describía moi sucintamente o que poderíamos chamar darwinismo antes de Darwin.

É moi tentador imaxinar a teoría da evolución das especies como un destello de xenialidade dun xoven naturista nun barco con nome de can riquiño, pero as cousas en ciencia case nunca son así. Xa previamente, houbo achegamentos case igual de xeniais, se non teorías completas, que non chegaron á difusión da de Darwin, posiblemente porque a época non era a propicia.

O filósofo Anaximandro de Mileto, discípulo de Tales, no século V a.e.c. xa enunciou unha teoría evolutiva completa, a partires da observación da natureza. Describiu como a vida nace no mar, desenvolvéndose unhas formas de outras, comezando coas formas de vida mariñas que coñecía, como os peixes. Así que na cultura clásica xa tiñamos unha teoría evolucionista completa, igual que unha teoría atómica e unha medición bastante aproximada do diámetro terrestre.

Un pouco máis adiante, o saber e a cultura grega transmítense a Occidente a través do mundo islámico, especialmente Aristóteles. Partindo das clasificacións aristotélicas, o filósofo e cientifico Al-Jahiz, no século IX, propón que as especies varían, transformándose unhas noutras, impulsadas pola loita pola supervivencia e pola necesidade de adaptarse ao ambiente.

En terra cristiá, tamén Alberto Magno, bispo de Ratisbona, e amigo de Tomás de Aquino, e polo tanto coñecedor de Aristóteles, suxire que as especies varían e adáptanse ao seu entorno, o cal lle vale múltiples problemas e non ser declarado Pai da Igrexa ata o século XX, a pesar doutras innegables achegas, como o xeito correcto de cortar o pan en misa, e así.

Coñecía Darwin estes antecedentes? Ou Wallace, o seu amigo e co-descubridor da evolución? Sabemos que coñecían a Lamarck, e dende logo a Aristóteles, pero é difícil que tiveran noticia da escura obra dun sabio musulmán ou dun crego católico na Inglaterra protestante, xa non digamos do científico de Mileto. Pero como dicía o Dr. Malcom en Parque Xurásico, a vida sempre atopa un camiño. E a verdade tamén.

Vacas sobre o CERN (I)

Vacas sobre o CERN (I)

Cando dubides, lembra que estás a empregar ecuacións relativistas para atopar esa rúa co GPS. A física moderna é dura, pero é ciencia. A cúantica é como o sushi, non vale para calquera padal, pero iso non quere dicir que non sexa exquisita. O colidor de hadróns non destruíu o planeta, pero serviu para atopar partículas que predicía a teoría de cordas, mentres as vacas suízas pastan sobre el. Que ti ou eu non coñezamos algo non quere dicir que sexa descoñecido.

A enorme obra de Basilio Lourenço Paradigma e tempo na física teórica, trata de como a física se converte en mitofísica despois dos anos 30 do pasado século, afastándose cada vez máis da realidade, e converténdose nun eido de ideas atoladas que comparten catro iluminados no CERN, sen que cheguen de ningún xeito ao resto da sociedade.

En primeiro lugar, celebro que se publique ensaio en galego, sobre todo se é ensaio sobre ciencia en galego. Digo sobre ciencia e non científico porque o autor renuncia dende a primeira páxina a calquera pretensión de falar sobre o desenvolvemento real da física actual. Tema, por outra banda, tan apaixonante como complicado, se non se é físico. Pola contra, decide falar sobre o paradigma científico, entendendo por tal o conxunto de ideas sobre as que pivota a ciencia actual, e en concreto a física.

Cando alguén di que vai falar sobre as ideas sobre as que funciona a ciencia bótome a tremer, porque a pesar de que son poucas e sinxelas (observación, hipótese, experimentación, comprobación, refutación ou confirmación) parece que todo o mundo teima en empregar conceptos tirados da filosofía clásica que se tratan de encaixar á forza nun tema que non lles é propio, con resultados desafortunados. Neste caso os que aparecen son democrático, intuitivo, elitista, materialismo, e o achado xenial, mitofísica.

A idea central da obra foi enunciada mil veces, pero como toda mentira, non por repetila mil veces se converte nunha verdade: a ciencia é un relato, unha forma mitolóxica de explicación do universo, propias das sociedades occidentais, que ocupa o mesmo lugar que outros mitos da creación noutros tempos e culturas. Neste caso, aplicado á rama da ciencia por excelencia, a física. Porén, en filosofía, pode que partir dunha premisa e desenvolvela sexa un xeito válido de argumentar, pero en ciencia a premisa é o primeiro que debe ser demostrado. Este argumento parte dunha serie de premisas profundamente erradas, polo que nada do fío argumental posterior pode ser correcto:

1. A ciencia non é democrática, e cada vez éo menos, polo que se volve menos verdadeira. Neste caso, a primeira parte do enunciado si é verdadeira: a ciencia non é democrática. Non se vota por maioría o que se acepta ou o que non, e se se empata non se vai a unha segunda volta. En ciencia acéptase aquilo que se demostra, entendendo por demostrar que unha tese é coherente coas observacións realizadas e que é capaz de realizar predicións de como se comportará un determinado acontecemento,experimento, etc. Por outra banda, non é democrática porque acadamos un nivel de especialización tal que é moi difícil que unha persoa sen formación específica nunha materia achegue algo de valor a esta. Neste sentido, a era do científico amateur rematou, para ben ou para mal. Por outra banda, polo menos en Europa, non é necesario un poder económico desmedido para cursar unha carreira científico-técnica, e vivimos no momento no que hai máis científicos vivos que o total dos que existiron na historia ata o momento. Se a democracia ten algo que ver coa cantidade, a ciencia é agora, non máis democrática, pero si máis accesible que nunca.

2. O coñecemento debe ser intuitivo, debe coincidir co que experimentamos na nosa vida cotiá. Como dixen, a era do científico aficionado rematou. A teoría da evolución ou a física newtoniana son intuitivas, a relatividade e a cúantica non o son. A natureza non está aí para que nós a comprendamos. Os nosos sentidos están deseñados pola evolución para sobrevivir no mundo do macroscópico, a escala do moi grande ou do moi pequeno moitas veces resulta anti-intuitiva, porque non contamos con instrumentos axeitados para percibila.

3. A física contemporánea é mitofísica porque forma un corpus de ideas pechado sobre si mesmo que non se corresponde con nada do existente na realidade. Erro. A física dos últimos cincuenta anos forneceu teorías extravagantes que despois foron comprobadas experimentalmente, baste poñer como exemplo os cuasicristais, sólidos de máis de tres dimensións (Nobel de química 2011 para Daniel Shechtman) ou o bosón de Higgs (Nobel de Física 2013 para Peter Higgs). De feito, a física actual puido comprobar experimentalmente teorías enunciadas hai varias décadas, cando os medios técnicos non era suficientes para deseñar os experimentos axeitados, pero os físicos xa chegaran aos desenvolvementos matemáticos que os demostraban. Dada a repercusión mediática do CERN e do descubrimento do bosón, resulta difícil non estar ao tanto das probas, así que só quedan dúas posibilidades: ou ben non se lles dá creto ou ben non se comprende o seu calado real.

Como isto vai para longo e estamos aínda comezando o ano, emplázovos para a segunda parte deste post, se queredes saber como remata. Igual inclúo un final trepidante con xiros inesperados de guión e un botón vermello que hai que pulsar cada 42 segundos…

Futurismo now

Futurismo now

Imaxina que entras nunha sala branca e luminosa, déitaste nunha camilla, pechas os ollos e lembras, de forma incriblemente vívida, un feito da túa vida, case como se o experimentaras de novo. Un recordo aleatorio, arbitrario (un día no que camiñas cara ao colexio e chove, por exemplo) ou o recordo que ti escollas. O día no que pasou aquilo que cambiou a túa vida. Podes lembralo todo, as cores, os aromas, as sensacións, incluso cousas que nese momento non fuches consciente de percibir. Que recordo escollerías?

Isto podería ser o argumento dun filme de ciencia ficción (de “Días Estraños”, por exemplo) ou podería estar a piques de ocorrer. Están pasando cousas asombrosas cunha técnica cirúrxica para o tratamento do Parkinson, a estimulación cerebral profunda.  A técnica en si semella xa bastante sci-fi, porque consiste en implantar uns electrodos na parte inferior do cerebro do paciente, namentres este sigue consciente, para que poda contar o que sinte en cada momento. O cerebro non ten sensibilidade, porque a natureza non preveu que puidesemos chegar aí dentro. Se os electrodos tocan no sitio xusto, a persoa con enfermidade de Parkinson deixa de tremer. Tamén se emprega para diminuír o apetito en pacientes con obesidade, estimulando outra zona. Pero de casualidade, durante o proceso, o electrodo tocou nun punto do cerebro que gardaba un recordo. Un, concretamente. Aleatorio e banal. Así que o operado (esperto, recordade) di “ei, estame pasando unha cousa rarísima. Estou lembrando moi intensamente un día que estaba nun parque cuns colegas, cando tiña vinte anos. Lembro até que roupa levaba, se tiña frío ou calor. É como se pasara onte. Non, é case como se estivera pasando agora”. E, cerebralmente, está pasando.

Aínda non temos a tecnoloxía para escoller os recordos, nin para que a ECP sexa inocua, pero a posibilidade que se abre é tremendamente suxestiva e estraña. Pagaríamos por eses recordos? Poderíanse rexistrar, gravar? Estimularía tamén a memoria anterógrada, a nosa capacidade de fixar recordos novos? A ciencia ficción está comezando a ser ciencia a secas.  P.D: grazas, meu.

A Potencia sen control non serve de nada

A Potencia sen control non serve de nada

Era un anuncio de Pirelli, non si? Estes días, por unha razón ou outra, atopeime varias veces pensando nesa frase, que resume moi ben a miña actitude vital en moitos puntos. A pesar do hedonismo, da personalidade adictiva (ou precisamente por iso), son das que pensan que son importantes cousas como o autocontrol, o traballo, o esforzo, a disciplina, e outras palabras que soan igual de rancias.

Lendo o penúltimo post de Torredebabel, por exemplo, volvín pensalo. A construcción da propia identidade pasa por un traballo arduo, non é algo que nos veña dado sen mais, nin é mais sincera canto mais espontánea. Ás veces teño a sensación de que, cando mencionas algunha destas palabras (disciplina, traballo, esforzo, uf!) quedas como se foras unha auténtica fascista, ou alomenos un pouquiño reaccionaria. Semella que a personalidade debe ser “auténtica”, sen cortapisas. “Eu son así”, “te lo digo como lo pienso”, “yo es que soy muy sincera” e cousas polo estilo.

Eu penso que é exactamente ao contrario. As persoas mais auténticas son precisamente as que se tomaron o traballo de pensar sobre como son, como queren ser, os defectos que teñen e os que lles gustaría non ter. Coñécete a ti mesm@, como dixo o oráculo. O demáis adoita ser unha caixa de fogos de artificio. Hai moita xente que vai de superauténtica porque non se pon límites, e iso en xeral implica que tampouco che importa se molestas aos demáis ou non, se tes dereito ou non a dicir determinadas cousas, a traspasar determinadas barreiras.

Por outra banda, non se me ocorre nada que teña e que realmente valore que non sexa resultado dun esforzo, dun traballo que pode ser mais ou menos gratificante, pero que non deixa de ser traballo. Incluso as relacións hai que traballalas. “Good Lovin’ Ain’t Easy”, que cantaba o grande Marvin