Navegación por
Etiqueta: feminismo

O efecto Scully

O efecto Scully

En 1993 eu tiña 12 anos, interesábame a ciencia e quería ser médica. Todos os científicos que eu coñecía eran personaxes extravagantes ou malvados, todos os médicos que coñecía (a estes coñecíaos de verdade) eran señores adustos con bata branca e traxe que fumaban Ducados. Todos homes. Se nunha serie ou película aparecía unha muller ou unha nena interesada pola ciencia, sempre era a rara da súa clase, levaba lentes enormes e aparato dental (eu tamén levaba lentes e aparato, pero esa é outra historia). Entón apareceu ela. Intelixente. Elegante. Perigosa. Perfecta.

Os que xa se criaron coa chamada “nova idade de ouro das series” non saben a sorte que teñen coa sobreabundancia de ofertas e de personaxes profundos e ben tramados, nos primeiros 90 as series eran sota, cabalo e rei, polo menos as que chegaban ao grande público. O máis parecido a unha científica que eu vira na ficción era Bonnie, a enxeñeira do Coche Fantástico, que non se sabía moi ben o que facía alén de levar a bata coas lapelas levantadas (iso fascinábame).

Expediente X, e a axente Dana Scully, cambiárono todo. Porque era unha personaxe feminina ben caracterizada e complexa, con motivacións propias que ademais van cambiando ao longo da serie, e que se amosaba de xeito positivo. Era intelixente e un pouco empollona, si, pero tamén era seria, competente e atractiva, sen estar excesivamente sexualizada. Visto en perspectiva, era moi doado decidir que a trama da serie pivotase sobre o antagonismo-amizade entre dous polis ao uso, como tantos produtos exitosos da época,e porén decidiron que a antagonista, e posteriormente amiga, fora unha muller, e ademais unha muller que non aparece definida polo feito de selo, non é “a rapaza” no sentido do interese erótico do protagonista unicamente. Scully é predominantemente unha científica, unha escéptica e a mente racional do equipo, que circunstancialmente, é muller. Fálase incluso do efecto Scully, como esta personaxe marcou a toda unha xeración de nenas que hoxe nos dedicamos a eidos relacionados coa ciencia, porque nos deu un modelo nun mundo carente de modelos, ou no que estes eran pexorativos.

Se me preguntasen se hoxe eu sería médica sen Scully, a resposta é que probablemente si. No meu caso, eu tiña todo ao meu favor, pero estou segura de que moitas nenas non o tiñan tan doado. Para min era relativamente indiferente seguir sendo a empollona, pero pode ser que moitas das miñas compañeiras se visen disuadidas por todos os estereotipos negativos (raras, feas, extravagantes…) en torno ás mulleres científicas, ou pola percepción de que era un mundo eminentemente masculino, no que non tiñan cabida.

Hoxe é o día da Muller e a Nena na ciencia, e continuamos necesitando referentes. Non só personaxes de ficción, senón tamén mulleres reais, con vidas reais, que lles amosen ás nenas e mozas de hoxe que o coñecemento científico non é necesariamente masculino, e que precisamos os cerebros de todas para cambiar o mundo.

Imaxe agasallo de @moleculas-en-galego

Vera Rubin e a Materia Escura

Vera Rubin e a Materia Escura

O 2016 deixou moitas mortes notables no seu marcador, tantas que parece que o dirixiu George R. R. Martin, como el mesmo dixo. Non sabería dicir se o lamento máis por Bowie, Carrie Fisher, Umberto Eco ou por Neville Marriner, porque todos eles forman parte dun xeito ou doutro da miña vida. Hoxe veño falar dunha desas mortes notables, pero non é ningunha das anteriores. É unha persoa da que só se falou precisamente cando faleceu, e que parecía estar formada pola mesma materia que ela mesma descubriu: Vera Rubin estaba feita de materia escura.

A materia escura non emite nin reflexa luz, pero forma a maior parte do universo. A materia ordinaria, ou bosónica, que é a que compón todos os obxectos que coñecemos (galaxias, planetas e nubes de gas, e tamén a nós mesmas e ao noso entorno inmediato), só supón unha pequena porcentaxe da masa total do universo coñecido. O resto, simplemente non sabemos o que é, pero condiciona o xeito no que se comportan as galaxias e os cúmulos de galaxias. Se tratamos de aplicar a lei da Gravitación Universal ao movemento das grandes masas de estrelas, atopamos que falta materia para explicar as observacións. Pero moita materia. Posiblemente, máis da metade.

Outra característica da materia escura é que, ademais de ser transparente á luz visible, tamén o é a outras fontes de radiación. Non pode ser detectada nin no espectro das microondas, nin no de ningunha outra radiación coñecida. Poderías estar nun cuarto cheo dela e non notala de ningún xeito, porque non interacciona coas partículas das que estás composto.

Vera Rubin tamen resultaba transparente para o mundo académico. Ignoraron a súa tese de doutoramento, na que postulaba que, oes, igual nos falta mogollón de materia. Ignoraron tamén os seus intentos por publicar e tamén resultou indetectable para os señores que conceden o premio Nobel, que non consideraron que máis da metade do universo coñecido fose un descubrimento moi a ter en conta. Agora dirán, como de Franklin, que non deu tempo a concederllo, porque faleceu dramaticamente á xuvenil idade de 88 anos. Quen o ía agardar. Iso a pesar de sucesivos descubrimentos que viñeron confirmar as súas hipóteses, enunciadas nos anos 70 e tomadas en principio co escepticismo co que se recibe un traballo especulativo.

As mulleres somos como a materia escura. Somos o 50% do universo humano, pero resultamos indetectables en canto a premios e recoñecemento se refire. Non só temos máis dificultades de acceso á educación (Rubin non puido matricularse na Universidade de Princeton porque non aceptaba mulleres ata… 1975!), senón que, incluso cando salvamos todos os obstáculos, o noso traballo é ignorado ou adxudicado a algún colega que pasaba por alí e que estaba convenientemente dotado de cromosoma Y.

Non falamos nin sequera de establecer cotas nin de buscar activamente investigadoras, estamos pedindo algo moito máis básico: que non se ignore deliberadamente a contribución das mulleres á ciencia, ou a calquera outro eido do coñecemento. O problema, ademais, non está nunha mala fe nin nun machismo militante das institucións ou dos revisores das revistas, aínda que de todo hai. Simplemente, non nos detectan. Non existimos, somos transparentes en todas as frecuencias e a nosa materia non interactúa coa deles. Como a materia escura, non existimos, a pesar de ser o 50%.

Arrogantes e agresivos

Arrogantes e agresivos

O escepticismo está de moda. A prensa xeralista que, salvo excepcións, dá por boa calquera información espectacular por tendenciosa ou disparatada que sexa, parece que caeu na conta de que existe un grupo de persoas que reclaman algo moi simple: demostrar as afirmacións. O escepticismo é como o feminismo, resulta unha etiqueta incómoda para unha idea do maior sentido común. As mulleres son persoas. Demostra iso que dis. Ambas son ideas moi potentes e polo que parece, agresivas e radicais.

O movemento escéptico está a sufrir agora, en moita menor medida (aínda non tivemos baixas) os mesmos ataques que o feminismo leva sufrindo os últimos cen anos. Acusar a alguén de ser pouco respectuoso por pedir probas de afirmacións extraordinarias, como, non sei, embarazos milagrosos ou mortos que resucitan, e negarse a crelo se non se proporcionan, é moi parecido ao que temos que escoitar todos os días sobre o feminismo. Reivindicacións básicas e de sentido común (non ser insultada pola rúa, que o que venden nas farmacias cure o que di curar…) trátanse como se fosen peticións esaxeradísimas ou ridículas, e créase un clima de opinión en torno a elas que favorece que non sexan tomadas en serio. Cando te queixas, dinche que es moi agresiva e así non vas conseguir nada, que non caes ben, ou que non é para tanto.

Do mesmo xeito que non hai graos en canto á igualdade (non se pode ser máis ou menos iguais), tampouco existe un punto equidistante entre a verdade e a mentira. Non hai fraudes máis fraudulentos ca outros, só máis ou menos perigosos.

En realidade, o problema non está na defensa de dúas ideas contrapostas. Igual que no caso do feminismo, o escepticismo loita contra un sistema de crenzas que ata o momento constituían o paradigma dominante. Esquecemos moi axiña que, ata non hai moito, pedir probas de afirmacións absurdas e irracionais podía acabar en cadea, ou o que é peor, en churrasco. Quen acusa aos escépticos de ser os voceiros da “oficilialidade” son os mesmos que din que as leis benefician ás mulleres: os que teñen medo de perder privilexios. Quen quere manter o seu chiringuito, ou non lle resulta cómodo que o poñan en cuestión, ou non lle apetece revisar as súas crenzas. Quen está moi cómodo, en definitiva, coas cousas tal e como están.

Ademais da acusación de arrogantes (por pedir probas, ollo. Por dicir cousas incomprobables como verdades absolutas, non), o outro grande argumento é que “a xente precisa crer en algo”. En algo irracional ou sobrenatural, enténdese. Eu creo en moitas cousas, nos meus amigos, na sanidade pública e en que Dune é unha boa peli, pero non é iso. É un argumento para non remexer moito. Como sempre existiron crenzas irracionais, charlatáns e curandeiros, por que imos tratar de cambialo? Incluso, pode ser como apelar á natureza humana: as persoas precisan crer nalgo. As mulleres son de tal maneira. Dicir que algo é como é, sempre o foi e sempre o será, ademais de un argumento de patacón digno de Ayn Rand, é un xeito moi efectivo de desactivar calquera expectativa de cambio.

Outra cousa que teñen en común o movemento escéptico e o feminismo é a acusación constante de ser agresivos. Ten graza que, perante os millóns de mortos das relixións organizadas ou do machismo, dúas ideoloxías que se caracterizan por non ter causado nin unha soa baixa teñan que aturar o sambenito de “agresivas”. Estamos loitando contra os que posiblemente sexan os dous paradigmas ideolóxicos máis letais da humanidade, pero esíxenos que o fagamos cun sorriso, que sexamos simpáticos e que non alcemos moito a voz. Que non molestemos moito, en suma.

Imaxe Día 52: Revisión. Ángel Arcones en Flickr, baixo licenza CC

A foto 51

A foto 51

Se lle preguntamos a calquera persoa quen descubriu o ADN, por unanimidade a resposta será Watson e Crick, e posiblemente moita xente incluso saiba dicir que polo seu descubrimento recibiron o Nobel de Medicina en 1962. Porén, a verdadeira historia da dobre hélice inclúe a unha científica nova, unha foto roubada e un college que non permitía a entrada das mulleres na sala común cos seus compañeiros investigadores.

Rosalind Franklin tiña 31 anos cando entrou a traballar no King’s College de Londres, no equipo dirixido por Maurice Wilkins. Traballaba na técnica de difracción de raios X, que lle permitiría obter a imaxe da hélice de ADN coñecida como Foto 51, que confirmaba a súa estrutura helicoidal. Todas as informacións ao respecto fan fincapé no difícil carácter de Franklin (non quería levar café e madalenas aos seus colegas?) e á mala relación que mantiña con Wilkins (era un pouco quisquillosa e parecíalle mal que lle roubaran?) como un xeito de xustificación solapada do feito obxectivo: Franklin era unha investigadora brillante nunha institución fortemente machista, e Wilkins fixo un uso do traballo dela ilexítimo e desleal, que nunca acontecería de tratarse dun home, ao amosarlle a foto 51 a Watson sen o seu coñecemento.

Despois, todo se converte nun cúmulo de escusas de patacón para tapar o feito de que Watson e Crick pasasen a ser unha especie de Rolling Stones da ciencia e a Franklin non a coñezan nin no salón da súa casa: que se morreu moi nova e o Nobel só se outorga a persoas vivas, que se despois adicouse ao importante pero pouco vistoso campo da viroloxía (porque Wilkins ninguneouna sistematicamente ata expulsala do eido da investigación do ADN?), que se a súa carreira foi en realidade moi curta, xa que morreu traxicamente con só 37 anos dun cancro ocasionado probablemente pola radiación dos raios X cos que traballaba… O feito obxectivo é que, con Nobel ou sen el,calquera home que fixese un descubrimento comparable sería mundialmente coñecido e recoñecido, independentemente dos galardóns académicos que recibise. Nótese que estamos a falar da década dos 50 e 60, non do século XIX, e do King’s College de Cambridge, non dun escuro laboratorio privado nun rocho.

Se fose crente, que non o son, gustaríame poder imaxinara a Rosie á dereita de Marie Curie, indignadas ambas polo trato que aínda hoxe reciben as mulleres en moitos eidos da investigación, pero como penso que a única inmortalidade que podemos acadar é o recoñecemento póstumo do noso traballo, aquí deixo o meu pequeno gran de area á recuperación da obra e da memoria esquecida de Rosalind Franklin. E xa sabedes cal é a resposta correcta cando vos pregunten quen descubriu o ADN.

O Psiquiatra Vermello

O Psiquiatra Vermello

A morte de Castilla del Pino, hai tres días, deixoume unha sensación agridoce. Houbo un momento no que o admirei moitísimo, porque me parecía doblemente meritorio que un home da súa idade entendera e compartira determinadas reivindicacións, como o feminismo, habendo tantos esquerdistas de salón que o consideran unha “loita secundaria” que non debe desviarnos da verdadeira revolución (a dos homes). Despois, asinou o manifesto “Por la lengua común” e descubrín que había outras moitas reivindicacións que non entendía.

Coa morte todo se suaviza, aínda que eu mesma penso que non debera ser así, e agora pesa mais a admiración que a mágoa polo que non entedía.  Ser psiquiatra durante o franquismo, que empregou a disciplina como xeito de control social de disidentes políticos ou sexuais, debeu ser unha loita constante contracorrente. E un poñer en risco a propia vida, en moitos casos.

Pero o que mais me gustaba de Castilla del Pino era a valentía para dicir cousas politicamente incorrectas sen despeitearse. Por exemplo, que a morte do seu pai foi liberadora, ou que a dos seus fillos foi dolorosísisma, pero non estragou o seu proxecto vital.  Son cousas que seguramente moita xente sinta, pero que son difíciles de dicir. Un non está obrigado a querer a ninguén, nin a ter unha determinada orde de prioridades na vida.

Da súa obra, quedo coa idea do perdón. Da non obrigatoriedade do perdón, para ser mais exacta. En contra dos psicólogos de mesiña de noite que falan da necesidade de perdoar para seguir adiante (da obriga de perdoar, dende unha óptica herdada do cristianismo), Castilla del Pino fala da opción do perdón. Ninguén pode dicirche se debes ou non perdoar. Hai cousas que son imperdoables. Hai persoas ás que non queres perdoar. Hai que ser valente para decidir que non perdoas e non sentir culpabilidade. A obrigatoriedade do perdón convirte aos agredidos en culpables, subvirte de xeito perverso os papeis. Supoño que el pensaría en parte nos vencidos da Guerra Civil e na obsesión dos gañadores  con obrigarnos a perdoar, e que deixemos dunha vez de remover nas feridas.

DJ Hildegard (ou debería dicir Doutora von Bingen?)

DJ Hildegard (ou debería dicir Doutora von Bingen?)

Se nacese no século XI querería ser monxa. Téñoo clarísimo. Por suposto, non por unha cuestión de fe, senón de posibilidades. De entre as posibilidades dunha muller na Idade Media, entrar nun convento paréceme a mellor con moito. Asegúraste comer tódolos días se es pobre, asegúraste non ser vendida como unha vaca ao noble do lado se es rica, e sobre todo é o único xeito de ter acceso á cultura. Ler aos clásicos, aprender música, facer precarios experimentos de química. Non parece unha mala opción.

A Hildegard tocoulle, non o escolleu ela, pero estou convencida que sendo a décima filla dun noble vido a menos, era o mellor que lle podía pasar. Iso, a pesar do trauma que pode supoñer que os teus pais oficien os teus ritos fúnebres cando tes doce anos… contigo diante! e ver como tapian a porta do convento… contigo dentro! Por sorte estaba Jutta, que xa sabía de que ía o tinglado, e que en realidade as reclusas si podían saír do convento e dentro del, facer na práctica o que lles viña en gana.

Cando escoito a música sacra de Hildegard, sempre imaxino ese pequeno mosteiro da Selva Negra (mixto, por certo) como un pequeno paraíso para unha rapaza intelixente. Un lugar onde poder ser unha mesma, aínda que dando un estraño rodeo. A liberdade total disfrazada de clausura.

Hildegard escribiu 77 obras musicais, e aínda hoxe é unha das escasísimas compositoras da historia, e escribiu os que foron os libros de medicina mais adiantados da época, “Liber Simplici Medicinae” , e “Liber Compositae Medicinae”. Non aparece en nas historias da medicina, a pesar de que foi a compiladora mais importante dende Galeno. Nas historias da música sae de pasada.

A que foi a científica mais influínte do seu século só aparece nomeada como beata e visionaria. Iso, despois de que a Igrexa Católica tratara de impedirlle escribir, de que se proibira a súa música no convento de Bingen e de que trataran de mantela baixo arresto por enterrar en sagrado a un nobre excomulgado. Eu dubido seriamente de que alguén deste calado tivera visións místicas, sobre todo porque ela mesma conta as tiña en estado “de completa lucidez”, sen entrar en trance nin caralladas. Decántome mais pola outra versión, a que di que Hildegard utilizaba a historia das visións como un xeito de conferir autoridade á súa obra e de que a deixaran escribir en paz. Doutro xeito, remataría na cadea ou na fogueira por se muller, escribir e facer potingues con herbas. Quero dicir que o de ver o ceo e tal era sospeitosamente conveniente.

Non sei que opinaría ela da gloria póstuma, igual non lle importaba en absoluto. En certo modo, gañou a batalla, porque eu podo escoitar o que ela escribiu. Pero visto doutro xeito, se Hildegard nacera home, tería a consideración que ten hoxe Hipócrates: un precursor, un visionario noutro sentido. Iso pode entenderse no século XI, pero que no XXI siga a ser así da para pensar. Para pensar que temos un problema.