Navegación por
Etiqueta: lúa

O saber popular e o nome dos astros

O saber popular e o nome dos astros

Hai moito tempo, houbo un mundo no que os animais podían falar, as persoas podían transformarse en animais ou deuses, e os bosques estaban poboados polos seres máis estraños que puideramos imaxinar. Ese remoto mundo é o mundo das lendas e mitos tradicionais que formaron, e forman parte, das diversas culturas que, consecuencia da nosa progresiva adaptación aos diferentes hábitats deste planeta, fomos conformando ao longo de séculos.

Moitas lendas consérvanse gracias aos contadores de contos, homes e mulleres que, despois de recoller as historias dos seus antergos, transmitíanas ás xeracións seguintes. Nalgunhas culturas, particularmente nas que carecían de escritura, o papel destas persoas resultou fundamental para conservar eses contos. E eses contos desempeñan unha función social ao reflectir unha forma particular de entender o mundo próximo a cada pobo e a súa relación coa Natureza máis inmediata. Ás veces explicaban fenómenos que acontecían de súpeto, outras a propia orixe do pobo ou, incluso, do Universo, pero en moitos casos transmitían, de forma alegórica, costumes dese pobo ou pautas de comportamento para as persoas. Moitas desas historias líanse directamente no ceo.

Mensaxes diferentes, claro está, segundo os ollos de quen ollara. Así, sen remontarnos moito no tempo e no espazo, na zona de Bergantiños, a tres estrelas moi semellantes e próximas entre si déuselles o nome das Tres Leiteiras, pola relación entre a súa posición no ceo nocturno e a época de abundante leite nas vacas. Noutros tempos ou noutros lugares, esas tres estrelas formaban parte do cinto dun cazador xigante, Orión, ou eran o corpo dunha bolboreta.

Agrupamos as estrelas en constelacións, pero iso non significa, como sabemos hoxe en día, que teñan que gardar algunha relación entre si, puidendo estar moi lonxe unas das outras. Agrupámolas para contar historias ou, entre outras cousas, para poder orientarnos mellor no ceo. Esas agrupacións ou constelacións receben, por iso, nomes de animais, de heroes das diferentes mitoloxías ou de obxectos evocados por unha determinada distribución desas estrelas. Como exemplo, vexamos a distribución das sete estrelas que xunto con outras moitas forman unha constelación moi coñecida, a da Osa Maior. Dende a Idade Media, e procedente da Europa Central, o conxunto desas 7 estrelas coñecémolo co nome do Carro; sen embargo, en Francia chámanlle a Cacerola, en Inglaterra, o Arado, e en Norteamérica, recebe o nome do Gran Cullerón.

As estrelas máis coñecidas son: o Luceiro, o Sete Estrelo, a Vía Láctea e a Estrela do Norte. O Luceiro era a estrela coñecida polos madrugadores, que eran moitos, principalmente arrieiros e canteiros que tiñan que andar camiño. O luceiro da tarde chámase a “estrela da fartura”. A saída lo luceiro considérase o remate do día.

Pero imos coa Osa Maior. Para todo o mundo é O Carro, outra denominación moi frecuente. Pero ninguén soubo explicarme a orixe do nome ata que un pastor contoume que lle chaman o carro pero que en realidade son os sete bois que tiran do carro. E nese punto é doado lembrar os Septem Triones das Xeórxicas de Virxilio e da lenda que relaciona eses bois coa Osa Maior. ¿Como é posible que despois de 1000 anos se manteña esa tradición? Así como todo o mundo recoñece a Osa Maior como O carro das estrelas, ninguén da nome á Osa Menor. Iso si, a xente distingue facilmente a Estrela do Norte, outro nome da estrela Polar.

Respecto aos luceiros ou planetas, coma os romanos, os nosos campesiños e mariñeiros nunca están seguros de que o luceiro da mañá ou do alba e o luceiro da tarde sexan o mesmo astro (o planeta Venus), aínda que en ámbolos dous casos lle dan moita importancia. Iso si o diferencian ben do luceiro da noite, que é case sempre o planeta Xúpiter.

Non se pode dedicar tempo ningún a contar estrelas porque saen verrugas, tantas como estrelas se contaron. Con todo, fálase de contar estrelas e contalas en cantidade, soamente que, recolléndoas no sombreiro. Tendo en conta que nun ceo escuro o ollo humano pode chegar a contar entre 2500 e 3000 estrelas, andaban ben atinados os nosos antergos. As estrelas fugaces, na miña terra, chámanlle as Carreiras de San Lourenzo, por verse moito nos comezos do mes de agosto (As Perseidas, popularmente coñecidas tamén como bágoas de San Lourenzo).

Dende a época das peregrinacións a Compostela coñécese a Vía Láctea co nome de Camiño de Santiago. Na Galiza do sur, concretamente na Terra de Cotobade, chámase Camiño de Santo André. O sol, a lúa e as estrelas seguen sendo na vida conselleiros de traballos, de viaxes …

A sabedoría popular é un xeito de coñecemento que deriva da experiencia, a veces unha experiencia de séculos, e hoxe en día, por milleiros de razóns comprensibles, este tipo de sabedoría consérvase mellor no campo que na cidade, onde a modernidade é xa o único que ten cabida. Compréndese mellor que sexa no campo, e especialmente a onde non ten chegado a contaminación luminosa, onde as persoas non afeccionadas á astronomía conservan unha mellor memoria dos nomes das estrelas e os asterismos máis significativos.

Emilio Castro

Para saber máis:

  • Antonio Fraguas. “Do tempo e dos astros”. Biblioteca Antonio Fraguas. Editorial Galaxia, Vigo, 2019.
  • Ramón Vilalta López. “Astronomía práctica e outras cousas”. Colección Ensino. Editorial Toxosoutos, Noia, 1999.
  • José Luis Comellas. “La sabiduría popular y el nombre de las estrellas”. Tribuna de Astronomía y Universo. Revista de Astronomía, Astrofísica y Ciencias del Espacio. II Época – Nº 11. Equipo Sirius, Madrid, mayo 2000.
A lúa das mulleres

A lúa das mulleres

Inflúe a lúa nos nacementos? Mesmo o persoal sanitario, tamén o encargado de obstetricia, respondería categoricamente SI a esta pregunta. É un dos mitos máis difundidos e máis firmemente mantidos arredor da lúa, incluso con variantes que asocian cada fase lunar a un tipo de parto (máis complicacións nunha ou outra fase, máis partos de nádegas…). Unha busca en internet coas palabras “parto” e “lúa” dan lugar a centos de resultados que referendan esta relación, algúns deles asinados por profesionais sanitarios. Que hai de real nesta crenza?

En primeiro lugar, de onde se orixina? O cerebro humano, como sempre digo, evoluíu para buscar correlacións, e este é o noso grade éxito como especie. Relacionar feitos en forma de causa-efecto permítenos formular hipóteses sobre o mundo que nos rodea, e aumentar o noso coñecemento. Pero o que de entrada pode parecernos a todas luces unha relación causal, non ten por que selo en realidade. A coincidencia na duración entre os ciclos lunares e os ciclos menstruais humanos é demasiado gorentosa como para non pensar que é a lúa a que crea o ciclo menstrual, e polo tanto goberna tamén a reprodución humana. Así, en moitas culturas precientíficas, a lúa pasou a ser o símbolo do feminino, e establecíase unha comparación entre as mulleres e os cambios no seu organismo e o aspecto do satélite. A deusa grega da caza e a lúa, Ártemis, tamén presidía os partos.

Curiosamente, calquera persoa que menstrúe sabe que as fases lunares non teñen que ver co momento da menstruación, que cada persoa ten o seu propio ciclo, de maior ou menor duración, e que o momento da menstruación non coincide cunha fase determinada. Ademais, hai outros factores moito menos cósmicos que poden modificala, como a ansiedade, as viaxes ou outros cambios nas nosas rutinas. Por outra banda, esta aparente coincidencia non é tal xa que a lúa posúe ciclos de 29 días, e non de 28, como se asocia ao ciclo menstrual feminino (de media). Outras especies animais posúen ciclos menstruais de moi diferente duración (as chimpancés, por falar de parentes próximas, menstrúan cada 37 días) o cal non tería sentido se fose a influencia lunar a responsable da duración dos ciclos.

Seguindo con esta premisa, supoñer que a lúa inflúe no momento do parto parece unha consecuencia lóxica, sostida por xeracións e xeracións de matronas e xinecólogas. Pero realmente a lúa chea fai que os partos se multipliquen? Unha vez máis, a simple observación non é suficiente, e precisamos o método científico para responder esta pregunta. En 2003, un grupo de matemáticos galegos estudou os datos de 45.000 nacementos producidos nos hospitais públicos, sen atopar unha maior proporción en ningunha das fases da lúa. A fortaleza deste estudo é a descomunal potencia estatística (moitísimos partos ao longo de anos) polo que a posibilidade de que os datos se distribúan así “por casualidade” é baixísima. A súa debilidade, como os propios autores sinalan, é que non diferenza partos inducidos dos naturais, nos que sería de esperar que o influxo lunar fose maior. Os problemas da ciencia, amigas, soluciónanse con máis ciencia, e tamén existen estudos que observan só os partos sen indución, e incluso que realizan a mesma observación e lugares como Namibia, no que o 95% dos partos se realizan sen intervención médica. Unha vez máis a relación entra maior número de partos e as fases lunares segue a ser nula.

Daquela, por que o propio persoal sanitario que atende partos repite unha e outra vez esta crenza falsa? É un erro cognitivo moi frecuente chamado nesgo de confirmación: se xa escoitamos esta lenda sanitaria (e seguro que o persoal máis veterano o comentará cos novos fichaxes o día 0 de traballo) tendemos a atender máis aos sucesos que a confirmen, creando unha falsa sensación de irrefutabilidade porque nós mesmas estabamos alí para comprobalo.

(1) Strolego, F., Gigli, C., Bugalho, A., 1991. Influenza delle fasi lunari sulla frequenza dei parti.Minerva Ginecologica 43, 359–363

A lúa dos tolos

A lúa dos tolos

No filme Interestellar, de Cristopher Nolan, os astronautas visitan un planeta varrido por unhas ondas ou mareas xigantescas, que o fan inhabitable. No caso do filme, parecen estar formadas pola inmensa forza gravitacional dun furado negro masivo, pero imaxinádesvos o satélite que podería crear esas mareas?

A idea de que a lúa afecta o comportamento humano xa se atopa recollida na Antigüidade, nas obras de filósofos clásicos como Aristóteles. A observación da natureza, da relación coas mareas e doutras casualidades suxestivas, como os ciclos menstruais de 28 días, facían doado relacionar os ciclos da lúa coa fisioloxía humana. En concreto, os estados de ánimo sempre se consideraron sensibles ás fases lunares, atribuíndolle incluso a posibilidade de inducir estados alterados de conciencia. O feito de que ás persoas con padecementos mentais se lles chame “lunáticas” da boa conta desta suposta relación.

O certo é que si existen situacións ambientais que poden modificar o curso das enfermidades mentais, como por exemplo a ben estudada relación entre a estacionalidade e os trastornos do estado de ánimo, concretamente o trastorno bipolar, pero tamén algúns trastornos depresivos, nos que pode aparecer a chamada “síndrome afectiva estacional”. Porén, a influencia da lúa nos trastornos psiquiátricos, a pesar do que poida dicir a cultura popular ou incluso a observación empírica, conta con escasa evidencia científica.

Varios estudos con poucos casos relacionan as fases lunares cos estadios dun certo tipo de trastorno bipolar chamado de “ciclos rápidos”, no que a alternancia de episodios depresivos e maníacos (de euforia) é máis acelerada do normal(1), e tamén parece existir certa evidencia no que se refire ao sono e as fases da lua. Segundo algúns estudos, podería acontecer que a lúa chea diminuíse a cantidade de sono profundo (sono REM) e polo tanto producise peor descanso nocturno(2). Por desgraza para a sabedoría popular varios estudos parecen contradicir esta hipótese(3).

O que si parece claro é que as patoloxías mentais non sofren empeoramentos dependendo das fases lunares. Como podemos coñecer isto? Os datos indirectos máis potentes semellan ser os ingresos e as urxencias psiquiátricas nos hospitais. Para os que traballamos en urxencias, é un lugar común que os días de moito traballo alguén che pregunte: “como está hoxe a lúa?”. Durante unha tempada, tiven instalada no móbil unha app coa fase lunar, e non atopaba moita correlación, como si a atopaba co día da semana ou cos días non laborables. A miña experiencia parcial e empírica parece estar referendada polos estudos sistemáticos ao respecto, nos que se estudan os ingresos e as urxencias psiquiátrica ao longo do mes, sen que a fase lunar estea relacionada con máis ou menos casos(4).(5)

Polo tanto, como en tantas outras ocasións, a observación e o sentido común poden enganarnos, polo que precisamos o método científico para coñecer a verdade. Os sentidos e o cerebro humanos son máquinas biolóxicas de supervivencia, non de busca da verdade, polo que precisamos filtralas e refinalas con axuda das ferramentas das que nos dota a ciencia.

Bibliografía

1. Wehr TA. Bipolar mood cycles and lunar tidal cycles. Mol Psychiatry. 2018;23(4):923–31.

2. Cajochen C, Altanay-Ekici S, Münch M, Frey S, Knoblauch V, Wirz-Justice A. Evidence that the lunar cycle influences human sleep. Curr Biol CB. 2013 Aug 5;23(15):1485–8.

3. Haba-Rubio J, Marques-Vidal P, Tobback N, Andries D, Preisig M, Kuehner C, et al. Bad sleep? Don’t blame the moon! A population-based study. Sleep Med. 2015 Nov;16(11):1321–6.

4. Tejedor MJ, Etxabe MP, Aguirre-Jaime A. Emergency psychiatric condition, mental illness behavior and lunar cycles: is there a real or an imaginary association? Actas Esp Psiquiatr. 2010 Feb;38(1):50–6.

5. Francis OJ, Kopke BJ, Affatato AJ, Jarski RW. Psychiatric Presentations During All 4 Phases of the Lunar Cycle. Adv Mind Body Med. 2017 Summer;31(3):4–7.

A lúa da colleita (II)

A lúa da colleita (II)

Se pensamos nunha planta, por exemplo unha árbore de 1 tonelada que teña o 95% de auga, é dicir 950 kg, os efectos da Forza da Gravidade serían tan escasos que poderían descartarse fronte a acción doutras forzas máis poderosas a nivel microscópico. Así e todo, en matemáticas dicir que algo se aproxima a cero non equivale a dicir que é cero. Considerado desde un punto de vista físico e tendo en conta a influencia doutras forzas con moitísima maior intensidade no entorno, pode comprobarse como a gravidade da Lúa no entorno posúe unha relevancia certamente escasa.

Outro dos factores esgrimido a favor da influencia lunar é o efecto da luz que emite (ou máis concretamente a luminosidade) e que afectaría ao funcionamento bioquímico do vexetal. Calquera planta precisa unha lonxitude de onda de luz de entre 400 e 700 nm para realizar a fotosíntese e esta só pode proveela o sol ou unha fonte luminosa artificial coa capacidade suficiente. Nin na fase de Chea, a Lúa é capaz de emitir tal cantidade de luz. O seu albedo (a cantidade de luz que reflicte un corpo celeste) supera escasamente o 0.07, é dicir, tan só reflicte un 7% da radiación luminosa que recebe do sol. Un valor insuficiente se falamos dos procesos bioquímicos para o mantemento das plantas.

Pero, daquela, por que a xente sigue a ollar para a Lúa cando vai facer podas, sementeiras, trasegas do viño…? Por que en Colúns escoitamos que as ameixeiras se podan na crecente, mentres que en Cea se podan na bazante? Velaquí expoño algúns argumentos que, intúo, que dan algo de luz ao asunto.

1.- Cada vexetal precisa da suma dun conxunto de horas de calor para alcanzar as diferentes fases do seu ciclo vital. Cada especie, cada variedade, posúe un rango propio que fai que os estadios de desenvolvemento sucedan. Así, para que o trigo madureza ten que acadar en torno aos 2000ºC, que se obterán sumando os valores de temperatura ao longo dos días que dure o ciclo. Agora ben, os valores non son infinitos, senón que se obteñen a partir de certos límites máximos e mínimos que tamén dependen do cultivo. Os límites establecen os puntos nos que un vexetal non se desenvolverá por frío ou por exceso de calor. A suma dos graos pode acontecer máis rápido, se a temperatura promedio se sitúa moi alta no rango térmico útil da planta, ou máis lentamente se é máis baixa. Isto explica por que nalgunhas zonas os cultivos acadan maduración antes ca noutras.

2.- Os nosos maiores non sabían moito de fisioloxía vexetal teórica porén si que eran bos observadores do ceo e moi dependentes dos fenómenos agrarios e climáticos. A regularidade e a tradición outorgábanlles un certo coñecemento dos factores que interviñan nos cultivos e eran capaces de intuír que realizar labores agrarias antes (ou despois) de certas datas diminuía a posibilidade de obter os rendementos agardados, converténdose, así, nun problema alimentario. Temos que pensar que, nunha época na que non había adubos de síntese, nin invernadoiros, nin sistemas de rega localizada, conviña xogar pouco coas colleitas e minimizar as probabilidades de fracaso.

3.- A lúa ten un ciclo bastante preciso. A translación arredor da Terra tarda 28 días o que nos outorga un calendario bastante regular se pensamos en ciclos de colleitas e demais. A ausencia de termómetros, higrómetros e outros instrumentos de medida no pasado, condicionou bastante a dependencia da regularidade do ciclo lunar para a instalación e mantemento dos cultivos. Tendo en conta o explicado anteriormente debemos pensar en que se certo cultivos se realizaba antes de tal fase dun ciclo lunar concreto, era probable que non se acadasen os mínimos térmicos para o agromo ou calquera outra fase do cultivo. Podía acontecer tamén que, realizada a operación agraria despois de certa fase dunha lúa concreta, as temperaturas acadadas fosen demasiado elevadas e reducir os rendementos ou mesmo derramar o cultivo.

4.- E por último, e non menos importante, habería que apelar aos factores xeográficos que interveñen no rango térmico. Así, é relativamente doado atoparse con que parroquias que están relativamente perto, empregan fases lunares diferentes para podas, sementeiras ou colleitas. Se un lugar calquera está resgardado do norte, ten abondosa iluminación do sur ou non aparecen obstáculos que produzan sombras, o máis normal é que os rangos de temperatura se alcancen antes, mentres que un lugar onde unha montaña retrasa a entrada dos raios solares ou que está aberto ao Norte adoita a ter un unha temperatura promedio máis baixa. E polo tanto o desenvolvemento das fases do cultivo será máis tardío, alongando, probablemente, as labores que lle son propias (sementeira, poda, colleita). Isto explica por que dúas persoas maiores de diferentes zonas de Galicia non se dan posto de acordo no momento do calendario para podar pexegueiros ou para sementar as cebolas.

Así pois, vistos os argumentos anteriores e logo de ter feito probas con diferentes cultivos durante anos, non cabe máis que pór en dúbida os argumentos a prol do emprego da Lúa como ferramenta favorable no manexo da agricultura. E dubidámolo por dous motivos básicos:

1.- O coñecemento tecnolóxico vexetal, o desenvolvemento de ferramentas e técnicas así como o emprego de sistemas que permiten actuar sobre o ambiente no que se sitúan os cultivos, permitiu minimizar os efectos do entorno e obter rendementos máis elevados por unidade de superficie, reducindo as dependencias da intemperie.

2.- O coñecemento que lle outorgou utilidade á Lúa como calendario é un ben de carácter etnográfico e patrimonial cun indubidable valor histórico e comunitario. Porén, as actuais técnicas que pretenden o emprego da lúa botando man duns presuntos beneficios segundo a fase na que se atopa, fican, curiosamente, condicionadas por unha estandarización que elimina o carácter cultural, histórico e patrimonial que puidera posuír este coñecemento. A pretensión de homologar as técnicas que hoxe en día que pretenden o uso das fases da lúa, en realidade están conferíndolle á agricultura unha metodoloxía común entre puntos xeográficamente moi distantes, anulando o carácter local e empregando, unha vez máis, aquilo que se presume de combater: A estandarización e o borrado da diversidade. Este feito revela, en realidade, o lonxe que nos atopamos das técnicas “tradicionais” ou de sabedoría popular que algunhas persoas pretenden exhibir para dotarse dunha presunta superioridade moral fronte á agricultura “moderna”.

Como conclusión sirva dicir que, o coñecemento e a ciencia son instrumentos, ferramentas coas que a humanidade actúa para “apoiarse no lombo dos xigantes” que camiñaron detrás e que cada día van sumando un elo máis na cadea. Non se trata de desprezar a existencia destes coñecementos, senón máis ben, contextualizalos, darlles a relevancia que teñen e melloralos, na medida do posible tal e como se veu facendo ao longo da historia da humanidade. Só deste xeito seremos capaces de continuar o camiño.

A lúa da colleita (I)

A lúa da colleita (I)

Damos comezo a unha serie na que explicaremos os mitos en torno á lúa e á súa influencia nas actividades e na bioloxía humana

Entre todas as conversas que manteño arredor da agricultura, o tema que, sen dúbida, xurde con máis asiduidade e un dos que probablemente xera máis controversia é o da posible influencia da Lúa nos cultivos e colleitas. Como non adoito refugar da silveira e meto os pés nos lameiros de boa gana, velaquí que vou tentar unha explicación desde un punto de vista racionalista e científico.

Desde hai anos a Ciencia leva tentando atopar unha relación entre Lúa (segundo a súa posición, fase ou luminosidade) e o desenvolvemento vexetal. Porén ningún dos experimentos realizados conseguiu demostrar con fiabilidade tal influencia. Entre a multitude de factores que interveñen no desenvolvemento vexetal, non se ten constancia de evidencias salientables do influxo do satélite en ningún dos estadios. Alén de afirmacións individuais (cuxo valor sabemos que é limitado) e valoracións de carácter etnográfico, cultural ou histórico, as probas realizadas non demostraron correlación algunha polo momento. Polo tanto imos cinguirnos a explicar algunhas opinións a respecto deste tema que xorden nos debates e coas que intentaremos tamén desmitificar esa presunta influencia que ninguén conseguiu demostrar aínda.

Para que algún corpo teña efecto noutro debe posuír algunha propiedade medible, inequívoca, que permita diferenciarse de outras. Outras interaccións sen demostración ou con efectos dubidosos, non nos serven nesta pescuda. Polo tanto e para comezar por algures é necesario que apelemos a conceptos para os que dispomos de capacidade de mensura e de observación. O primeiro será, xa que logo, o posible efecto da Gravidade.

A Lei da gravitación universal de Newton establece que a forza de atracción entre dous corpos é directamente proporcional ao produto das masas que interveñen, pero tamén é inversa ao cadrado da distancia que as separa. Isto quere dicir que, se a forza tivese un valor X, ao separarnos 1000 metros o valor desa forza dividiríase entre 1.000.000 e así sucesivamente. A Terra e a Lúa distan aproximadamente 400.000.000 metros, o cadrado da distancia limitaría, polo tanto, a forza de atracción entre pequenas masas a valores minúsculos.

Obxectivamente a Lúa ten unha masa enorme e como tal exerce sobre a Terra atracción gravitatoria, da mesma maneira que esta a exerce sobre a Lúa. O efecto desta forza é claramente perceptible no mar. E, aínda que as mareas non só se deben ao satélite terrestre, son consecuencia do mesmo en grande parte. Así que, tendo en conta a enorme masa do mar e que se trata dun líquido (e polo tanto deformable), os efectos da gravidade lunar son visibles. Porén, se pensamos nunha planta, caberían varias consideracións:

a) Unha planta non contén un volume de auga “libre”, é dicir, non se trata de auga acumulada xunta, senón que está incorporada nos tecidos, mesturada o que evita que interactúe como un só corpo.

b) Os efectos gravitatorios non podemos consideralos exercidos pola Lúa unicamente, pois a Terra e mesmo o sol tamén teñen relevancia nos movementos de marea.

c) A nivel microscópico actúan outras forzas con valores moi relevantes a corta distancia, aínda que a simple vista non se detecten, como as que sosteñen unidas as cadeas orgánicas, as forzas de Van der Waals ou a electromagnética.